კეტოგენური დიეტა: პლუსები და მინუსები

დიეტის ცნება ბევრისთვის ცხოვრების ჯანსაღ წესთან ასოცირდება, თუმცა უმეტესობა ამა თუ იმ წესით შედგენილ მენიუს მხოლოდ წონის კორექციისთვის იყენებს. ჭარბი წონის დაკლება, რაღა თქმა უნდა, აუცილებელია, ოღონდ დიდი მნიშვნელობა ენიჭება მეთოდს და მიდგომას, რადგან ყველა დიეტას აქვს თავისი პლუსები და მინუსები. ამჯერად ეგრეთ წოდებული კეტოდიეტის ნაკლოვანებებსა და ღირსებებზე ვისაუბრებთ.

რას გულისხმობს კეტოდიეტა? როდის შეიძლება, მან საფრთხე შეუქმნას ჩვენს ჯანმრთელობას და აუცილებელია თუ არა, ის ექიმის მეთვალყურეობით მიმდინარეობდეს? ამ და სხვა კითხვებზე სასაუბროდ ექიმ ენდოკრინოლოგ ნინო ხაბეიშვილს მივმართეთ.

– რას გულისხმობს კეტოდიეტა?

– კეტოდიეტა ანუ კეტოგენური დიეტა გულისხმობს კვების რაციონში ნახშირწყლების მნიშვნელოვან შეზღუდვას მაშინ, როდესაც დღიური რაციონის უმეტეს წილს (70-დან 90%-მდე) ცხიმები იკავებს.

ბოლო პერიოდში კეტოგენური დიეტის მიმართ ინტერესმა იმატა, რადგან ბევრისთვის მიმზიდველია დიეტა, რომელიც არ კრძალავს ღორის ხორცს, შაშხს, ძეხვეულს, კარაქს და ა.შ., მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ, მიუხედავად  მისი შესაძლო დადებითი შედეგების შესახებ გამოთქმული მოსაზრებებისა, ჯერჯერობით დანამდვილებით მხოლოდ ის ვიცით, რომ კეტოდიეტას შეუძლია, სერიოზული საფრთხე შეუქმნას ჩვენს ჯანმრთელობას.

– რა არის კეტოდიეტის მიზანი და როგორ გვეხმარება ის წონის კლებაში?

– კეტოდიეტის მიზანია, აიძულოს ორგანიზმი, საჭირო ენერგია ცხიმის მარაგებიდან მიიღოს.

ორგანიზმს მუდმივად სჭირდება ენერგია, მისი უმთავრესი წყარო კი გლუკოზაა, რომელიც ძირითადად ნახშირწყლების დაშლის შედეგად წარმოიქმნება. დღიურ რაციონში ნახშირწყლების მნიშვნელოვანი შეზღუდვა იწვევს სისხლში გლუკოზის დაქვეითებას, რის გამოც ორგანიზმი  ენერგიის ალტერნატიული წყაროს ძებნას იწყებს. ღვიძლში იწყება ცხიმის დაშლა ცხიმოვან მჟავებად და კეტოსხეულებად. ორგანიზმი გლუკოზის ნაცვლად სწორედ კეტოსხეულებს იყენებს ენერგიის წყაროდ. აღნიშნულ მდგომარეობას კეტოზი ეწოდება. კეტოდიეტის დაწყებიდან 2-4 დღის შემდეგ ორგანიზმი კეტოზის მდგომარეობაში გადადის, იწყება ცხიმის "წვა" და წონის კლება.

– როგორია კვების რაციონი კეტოდიეტის დროს და როგორ ნაწილდება მასში ცილები, ცხიმები და ნახშირწყლები?

– ჯანსაღი კვების დროს დღიური ულუფა დაახლოებით ასე უნდა დაბალანსდეს:

* ნახშირწყლები – 45-65%;

* ცხიმები – 20-25%;

* ცილები – 10-35%.

როდესაც ნახშირწყლებზე ვსაუბრობთ, ვგულისხმობთ რთულ ნახშირწყლებს: ხილს, ბოსტნეულს, ბურღულს, ცეხვილი ფქვილის ნაწარმს. ეს ყველაფერი ჯანსაღი ნახშირწყლების წყაროდ მიიჩნევა. ნახშირწყლების მეორე ჯგუფი, მარტივი ნახშირწყლები – ტკბილეული, თეთრი ფქვილის ნაწარმი, შაქარი და სხვა – მინიმუმამდე უნდა იქნეს დაყვანილი (დღიური რაციონის 10%-ზე ნაკლებს შეადგენდეს) ან სრულიად ამოღებული რაციონიდან. ეს ფუჭი კალორიებია, რადგან სასარგებლო მინერალებს და ვიტამინებს ფაქტობრივად არ შეიცავს და არავითარი კვებითი ღირებულება არ გააჩნია.

ნახშირწყლების მსგავსად, ცხიმებიც ორ ჯგუფად იყოფა: სასარგებლო (უჯერ) და მავნე (ნაჯერ) ცხიმებად.  უჯერ ცხიმებს მიეკუთვნება მცენარეული ზეთები და თევზის ცხიმი, ნაჯერს – ცხოველური წარმოშობის ცხიმები, პალმისა და ქოქოსის ზეთი. ჯანსაღი კვებისთვის მნიშვნელოვანია, ყოველდღიურ რაციონში ნაჯერი ცხიმების წილი 7%-ს არ აღემატებოდეს.

კეტოდიეტის დროს კვების რაციონის 70-90% ცხიმს უკავია – როგორც ნაჯერს, ისე უჯერს. ნახშირწყლების ოდენობა დაყვანილია მინიმუმამდე – 5-10%-მდე (20-50 გრამამდე), ხოლო ცილის წილი რჩება ადეკვატური – 10-35%.

ნახშირწყლოვანი პროდუქტებიდან დასაშვებია მხოლოდ ზოგიერთი ბოსტნეული, ისიც – მცირე ოდენობით: მწვანეფოთლოვანი სახეობები, ყაბაყი, ბროკოლი, ბულგარული წიწაკა, მწვანილი, ხახვი და ნიორი, ხილიდან – მხოლოდ კენკრა, ისიც დაახლოებით 1/4 ჭიქა მთელი დღის განმავლობაში.

რაციონიდან ამოღებულია:

* ნებისმიერი სახის მარცვლეული – ხორბალი, სიმინდი, შვრია, ბრინჯი;

* პარკოსნები – ლობიო, ბარდა;

* ბოლქვოვანი ბოსტნეული – კარტოფილი, ჭარხალი, სტაფილო;

* შაქარი და თეთრი ფქვილის ნაწარმი.

– კეტოდიეტის შესახებ ურთიერთგამომრიცხავი მოსაზრებები არსებობს. რამდენად ჯანსაღია ის და რა საფრთხე შეიძლება შეუქმნას ჯანმრთელობას?

– როცა ორგანიზმი კეტოზის მდგომარეობაში გადადის, შესაძლოა, თავი იჩინოს საერთო სისუსტემ, კუნთოვანმა სისუსტემ, გაბრუებამ, დაქვეითდეს არტერიული წნევა, განვითარდეს გულისრევა, ღებინება, კონცენტრაციის უნარის დაქვეითება, გაღიზიანებადობა, ყაბზობა. იმატებს ღვიძლისა და თირკმლის დაზიანების რისკი, შესაძლოა, განვითარდეს თირკმლის კენჭოვანი დაავადება. კეტოდიეტა იწვევს სისხლში დაბალი სიმკვრივის, ეგრეთ წოდებული ცუდი ქოლესტეროლის დონის მატებას, რასაც შესაძლოა მოჰყვეს ათეროსკლეროზული ფოლაქების ჩალაგება სისხლძარღვის კედლებში, სისხლძარღვის კედლის გამყიფება და  დასუსტება და შედეგად – გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების განვითარების მომატებული რისკი.

კეტოდიეტის დროს რაციონიდან მარცვლეულის, ხილის, პარკოსნების, ბოლქვოვანი ბოსტნეულის ამოღების გამო შესაძლოა განვითარდეს ისეთი მნიშვნელოვანი მიკრონუტრიენტების დეფიციტი, როგორიცაა მაგნიუმი, სელენი, C ვიტამინი, B ჯგუფის ვიტამინები.

ყოველივე ამის გათვალისწინებით, კეტოდიეტას ვერც ჯანსაღს ვუწოდებთ და ვერც ვინმეს ვურჩევთ. მას ერთ-ერთი მოწინავე ადგილი უკავია ყველაზე არაჯანსაღ დიეტებს შორის.  კეტოდიეტის დაცვა განსაკუთრებით უკუნაჩვენებია ტიპი 1 დიაბეტის მქონე ადამიანებისთვის, ასევე მათთვის, ვისაც პანკრეატიტი, ღვიძლის, თირკმლის, გულ-სისხლძარღვთა სისტემის დაავადებები, ჰემოროი აქვს.

– რამდენ ხანს შეიძლება გაგრძელდეს კეტოდიეტა და რამდენი ხნის შემდეგ შეიძლება მისი ხელმეორედ დაცვა?

–  კეტოდიეტას წონის დასაკლებად, ჩვეულებრივ, არ ვუნიშნავთ, რადგან არსებობს ჯანსაღი დიეტები, რომლებიც ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში არა მხოლოდ წონის კლების, არამედ მისი შენარჩუნების თვალსაზრისითაც გაცილებით ეფექტურია. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ დაკლებული წონის  შენარჩუნება გაცილებით ძნელია, ვიდრე რადიკალური დიეტით ჭარბი წონის დაკლება მოკლე დროში.

თუ კეტოდიეტის დანიშვნა მაინც გადაწყდა (სავარაუდოდ, პაციენტის დაჟინებული მოთხოვნით), ზოგიერთი ექსპერტი გვირჩევს, პირველ ეტაპზე დაინიშნოს დიეტა ჯანსაღი კვების პრინციპების დაცვით, მერე – კეტოდიეტა, რომლის ხანგრძლივობა არ უნდა აღემატებოდეს რამდენიმე კვირას, ბოლოს კი კვლავ ჯანსაღ, მაგალითად, ხმელთაშუა ზღვის დიეტაზე უნდა გადავიდეთ.

თუმცა აქვე უნდა ითქვას, რომ, თუნდაც მოკლე ხნით ვაპირებდეთ დიეტის დაცვას, სასურველია, უპირატესობა მივანიჭოთ სხვა დაბალნახშირწლოვან დიეტებს, რომელთა შემადგენლობაში არ შედის დიდი რაოდენობით არაჯანსაღი ცხიმი, შესაძლებელია დიეტის მოდიფიცირება იმგვარად, რომ ორგანიზმს მივაწოდოთ ნახშირწყლების მინიმალური აუცილებელი ოდენობა – 130-150 გრამი დღეში – და ჯანსაღი ცხიმები: მცენარეული ზეთი, ცხიმიანი თევზი, თხილეული, ავოკადო. 

არაჯანსაღი ცხიმის დიდი რაოდენობით მიღებას არცერთი ენდოკრინოლოგი არ ურჩევს პაციენტს.

– არსებობს თუ არა მდგომარეობა ან დაავადება, როცა კეტოდიეტა გამართლებულია?

– მიუხედავად კვლევებისა, რომლებიც ადასტურებს გლიკემიური მაჩვენებლების ნორმალიზებას აღნიშნული დიეტის დროს (რაც ნამდვილად არ არის გასაკვირი, ვინაიდან კვების რაციონში ნახშირწყლების რაოდენობა მინიმუმამდეა შეზღუდული), შაქრიანი დიაბეტი ტიპი 2-ის დროს კეტოდიეტის დანიშვნა გაუმართლებელია. გლიკემიური მაჩვენებლების (შაქრის მაჩვენებლების) დასარეგულირებლად უმჯობესია დაინიშნოს ჯანსაღი დიეტა, რომელიც მაღალი ეფექტურობით გამოირჩევა. გასათვალისწინებელია, რომ შაქრიანი დიაბეტის დროს იმატებს გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების რისკი, დეკომპენსირებული დიაბეტის დროს დასუსტებულია იმუნური სისტემა. ამის ფონზე პაციენტისთვის მავნე ცხიმებით გაჯერებული და მიკრონუტრიენტებით ღარიბი დიეტის დანიშვნა სრულიად მიუღებელია.

რაც შეეხება ნევროლოგიურ დაავადებებს, კლასიკური კეტოდიეტა 1920-იანი წლებიდან აქტიურად ინიშნებოდა ეპილეფსიის სამკურნალოდ. მის ფონზე მცირდებოდა ეპილეფსიური გულყრების სიხშირე. ახალი თაობის ანტიეპილეფსიური პრეპარატების შექმნის შემდეგ კეტოდიეტამ აქტუალობა დაკარგა, თუმცა 2008 წელს კვლავ გამოჩნდა კვლევები წამლის მიმართ რეზისტენტული ეპილეფსიით დაავადებულ ბავშვებში კეტოდიეტის ეფექტურობის შესახებ.

არსებობს მოსაზრებები და კვლევის მონაცემები კეტოდიეტის შესაძლო ეფექტურობის თაობაზე სხვა ნერვული დაავადებების დროს (ალცჰეიმერის დაავადება, პარკინსონის დაავადება, გვერდითი ამიოტროფული სკლეროზი, აუტიზმი), თუმცა დასკვნების გამოტანა ნაადრევია.

– აუცილებელია თუ არა, კეტოდიეტა ექიმმა მართოს?

– როგორც ვთქვი, წონის დასაკლებად კეტოდიეტის დაცვა არ არის რეკომენდებული. თუ  ნევროლოგმა კეტოდიეტა დანიშნა, იმ მოსაზრებით, რომ დიეტით მიღებული სარგებელი რისკს გადააჭარბებს, ეს პროცესი აუცილებლად ექიმ ენდოკრინოლოგის მეთვალყურეობით უნდა წარიმართოს. კეტოზის გამოსაწვევად შეიძლება შეირჩეს კეტოდიეტის შედარებით მსუბუქი ვარიანტი, თუმცა ამ დროსაც საჭიროა გვერდითი მოვლენებისა და გართულებების დროული დიაგნოსტიკა და ადეკვატური მართვა. 

– რა უნდა გავითვალისწინოთ?

– ენერგიის წყაროდ კეტოსხეულების გამოყენება არ არის ორგანიზმის ბუნებრივი მდგომარეობა, ამიტომ კეტოდიეტის დროს სხეულს სტრესულ მდგომარეობაში ვამყოფებთ. უნდა გვახსოვდეს თანამოვლენები და რისკები, რომლებიც თან სდევს აღნიშნულ დიეტას. 

თუ ადამიანმა იცის რისკების შესახებ, მაგრამ ჯიუტად სურს კეტოდიეტის დაცვა, ეს შესაძლოა მიუთითებდეს კვებითი ქცევის დარღვევის საწყის ეტაპზე, რომელიც ფსიქოლოგის, ხოლო შორს წასულ შემთხვევებში ფსიქიატრის დროულ ჩარევას მოითხოვს.

– როგორი კვებაა წონის დასაკლებად ყველაზე ეფექტური?

– ყველაზე ეფექტურად მიიჩნევა დიეტა, რომლის დაცვა დიდხანს, თუნდაც მთელი სიცოცხლის განმავლობაში შეიძლება. ჯანსაღი დიეტის ერთ-ერთი საუკეთესო მაგალითია მედიტერანული, ანუ ხმელთაშუა ზღვის დიეტა. ის გულისხმობს კვების სტილს, რომელიც დამახასიათებელია ხმელთაშუა ზღვის ქვეყნებისთვის (იტალია, ესპანეთი, საბერძნეთი, სამხრეთი საფრანგეთი). მიუხედავად ქვეყნებს შორის გარკვეული განსხვავებებისა, ძირითადი პრინციპი საერთოა: კვების რაციონი უმთავრესად შედგება მრავალფეროვანი ბოსტნეულისა და ხილისგან, მთელი  მარცვლეულისგან, პარკოსნებისა და თხილეულისგან. ზომიერად იღებენ თევზეულს, ფრინველის ხორცს, რძის ნაწარმს, მინიმალური ოდენობით – წითელ ხორცს. ცხიმად უმთვარესად ზეითუნის ზეთს მოიხმარენ, ხოლო ცხოველური ცხიმების ოდენობა რაციონში მინიმუმამდეა დაყვანილი. დიეტის დროს რეკომენდებულია მარტივი ნახშირწყლების რაციონიდან ამოღება ან მაქსიმალურად შეზღუდვა.

აქვე უნდა ითქვას, რომ განსაზღვრულ შემთხვევებში წონის კლება შესაძლოა შეფერხდეს, ვინაიდან ჯანსაღი კვებითაც შესაძლებელია, რეკომენდებულ დღიურ კალორაჟს გადავაჭარბოთ. ასეთ დროს წონის კლების დასაჩქარებლად ნებადართულია, რამდენიმე კვირით დაინიშნოს შედარებით მკაცრი დიეტა კალორაჟის დათვლით, რომელიც კვლავ მედიტერანული დიეტით გაგრძელდება.

– დაბოლოს, რას ურჩევდით მათ, ვინც დიეტის დაცვას აპირებს?

– უნდა გავიაზროთ, რომ დიეტა არ ნიშნავს შიმშილს. ის გულისხმობს დღიური რაციონის ცვლილებას უფრო მრავალფეროვანი და ჯანსაღი შემადგენლობით, რაც განაპირობებს წონის ჯანსაღ კლებას კუნთოვანი მასის შენარჩუნებით და გუნება-განწყობის გაუმჯობესებით.

ჯილდა გაჩეჩილაძე