როგორ აღვზარდოთ პატარა ინტელექტუალი
გააზიარე:
ზოგიერთი სპეციალისტი ამტკიცებს, რომ ბავშვის ინტელექტუალურ შესაძლებლობებს გენეტიკა განსაზღვრავს, რაც იმას ნიშნავს, რომ ლოგიკური აზროვნების, ანალიზისა და დედუქციის უნარი კარგი მემკვიდრეობაა და სხვა არაფერი. თუმცა მხოლოდ მემკვიდრეობის იმედად ყოფნას არ გირჩევთ, – თუ გსურთ, თქვენს შვილს სხარტი აზროვნება და კარგი მეხსიერება ჰქონდეს, გენეტიკის მიერ ბოძებულს აღზრდითაც უნდა შეუწყოთ ხელი.
ჯერ კიდევ დედის მუცლიდან
პედიატრები და ფსიქოლოგები გვირჩევენ, ბავშვის ინტელექტუალურ განვითარებაზე ზრუნვა მისი მუცლად ყოფნის პერიოდიდანვე დავიწყოთ. ამისთვის არაჩვეულებრივი საშუალებაა კლასიკური
მუსიკის მოსმენა. როგორც სპეციალისტები ამტკიცებენ, ორსულობის მესამე ტრიმესტრში კლასიკური მუსიკა ნაყოფის ტვინის ნეირონების სტიმულაციას ახდენს და მის გონებრივ განვითარებას აჩქარებს. ბავშვის გონებრივი განვითარებისთვის უდიდესი მნიშვნელობა აქვს მისი მუცლად ყოფნის პერიოდში დედის სწორ და სრულფასოვან კვებას. ძუძუთი კვებაზე არაფერს ვიტყვით – მის ღირსებებზე გამუდმებით ლაპარაკობენ სპეციალისტები. კვლევებმა აჩვენა, რომ ბუნებრივ კვებაზე მყოფი ბავშვები გაცილებით იოლად აღწევენ წარმატებებს, ვიდრე ხელოვნური საკვებით გაზრდილი მათი თანატოლები. პატარების გონებრივი და ინტელექტუალური განვითარებისთვის მეტად მნიშვნელოვანია გარემოც. სპეციალისტები ამტკიცებენ, რომ როდესაც ბავშვს გამუდმებით რამისა ეშინია და დაძაბულია, ინფორმაციის ათვისება გაცილებით უჭირს. ტვინი პირდაპირ რეაგირებს ბავშვის ემოციებზე. მშვიდ ატმოსფეროში აღზრდილი პატარები გაცილებით თავდაჯერებულნი არიან, უკეთ სწავლობენ და სხარტად აზროვნებენ.
როგორც არ უნდა გაგიკვირდეთ, ბავშვების ინტელექტუალურ განვითარებაზე მშობლებთან მათი ურთიერთობაც ახდენს გავლენას, ამიტომ ხშირად მოეფერეთ შვილებს, თანაუგრძნეთ, ეთამაშეთ, შეაქეთ და გრძნობინეთ, რომ ის თქვენთვის ძალიან ძვირფასია.
სპეციალისტები ამტკიცებენ, რომ რაც უფრო მეტი ჟანგბადი მიეწოდება ბავშვის ტვინს, მით უფრო ინტენსიურად მიმდინარეობს მისი განვითარება. ჟანგბადით კი ტვინი მით უფრო ინტენსიურად მარაგდება, რაც უფრო აქტიურად მოძრაობს ბავშვი სუფთა ჰაერზე. ასე რომ, ხშირად ასეირნეთ პატარა სუფთა ჰაერზე, ავარჯიშეთ, ზომიერად დატვირთეთ სპორტით.
ინტელექტის განვითარების საიდუმლო
გონებრივი განვითარების საუკეთესო ხელშემწყობი ტვინის კომპლექსური და რეგულარული დატვირთვაა. რაც უფრო მეტს მუშაობს ტვინი, მით უფრო მეტად ვითარდება ნეირონული კავშირები. მაგრამ ეცადეთ, ზედმეტი არ მოგივიდეთ. ამან შესაძლოა ისეთ ფსიქოლოგიურ პრობლემებამდე მიგვიყვანოს, როგორიცაა სტრესი, შიშები, კომპლექსები (მათ შორის – არასრულფასოვნების კომპლექსიც), უძილობა... გარდა ამისა, ბავშვს, რომელსაც სათამაშოდ დრო არ რჩება, ადრე თუ გვიან აუცილებლად მობეზრდება სწავლა-განათლება და ბავშვობის დროინდელ დანაკლისს მაშინ აინაზღაურებს, როდესაც მშობლების გავლენისგან თავს დაიხსნის, ეს კი არაბუნებრივი და არაჯანსაღი პროცესია, რამაც შესაძლოა ხელი შეუშალოს პიროვნულ ჩამოყალიბებას.
სპეციალისტები ადამიანის ინტელექტუალური შესაძლებლობების რამდენიმე სახეობას განასხვავებენ:
. ანალიტიკურს – ეს არის უნარი, გააანალიზო მიღებული ინფორმაცია, დაყო ის აზრობრივ და ლოგიკურ ბლოკებად, დააკავშირო ერთმანეთთან ინფორმაციის ფრაგმენტები და ა.შ.
. ლოგიკურს – ეს არის უნარი, იმსჯელო და იაზროვნო ისე, რომ არ დაირღვეს მოვლენათა ლოგიკური ჯაჭვი და შეძლო მოვლენებიდან ლოგიკური დასკვნის გამოტანა;
. დედუქციურს – ეს უნარია, ინფორმაციათა სიმრავლიდან გამოკვეთო მთავარი აზრი და შეძლო მისი ფორმულირება, იპოვო კანონზომიერი კავშირი ფაქტებსა და მოვლენებს შორის;
. კრიტიკულს – ეს კი უნარია, კრიტიკულად შეაფასო ინფორმაცია, შეძლო მცდარი დასკვნების უგულებელყოფა და წინააღმდეგობა გაუწიო თავს მოხვეულ შეხედულებებს.
ბავშვის ინტელექტის განსავითარებლად მისი გონება სწორედ ამ ოთხი მიმართულებებით უნდა დავტვირთოთ. ამისთვის სპეციალური სავარჯიშოები, თამაშები და სახელმძღვანელოებიც არსებობს. ოღონდ გაითვალისწინეთ, რომ ვარჯიში არ უნდა იყოს მოსაწყენი, მან ბავშვს სიამოვნება უნდა მოჰგვაროს. თუ შეატყვეთ, რომ ერთი მიმართულებით ვარჯიშმა პატარა დაღალა, რადიკალურად შეუცვალეთ აქტივობის სახეობა. მაგალითად, თუ მანამდე ლოგიკურ ამოცანებს ხსნიდა, სთხოვეთ, დაგეხმაროთ წარმოსახვითი სიტუაციის შეთხზვაში და მისი მთავარი იდეის ფორმირებაში, სიტუაციის მონაწილეთა კრიტიკულ დახასიათებაში და ა.შ. გახსოვდეთ, ვარჯიშს ნაწილობრივ თამაშის სახე უნდა ჰქონდეს, რათა ბავშვმა ის მეცადინეობად არ აღიქვას და მისი შესრულება არ დაიზაროს. რაც უნდა გასაკვირი იყოს, ის, რასაც ხშირად უსარგებლო გასართობს ვუწოდებთ, ინტელექტის სავარჯიშო არაჩვეულებრივ საშუალებაა. მაგალითად, ლოგიკას შესანიშნავად ავითარებს ნარდი, პოკერი, პრეფერანსი… თუ არ გსურთ, შვილი აზარტულ თამაშებს მიაჩვიოთ, მიმართეთ ჭადრაკს.
ინტელექტუალური განვითარების ერთ-ერთი აუცილებელი კომპონენტია მხატვრული ლიტერატურის კითხვა. მართალია, მან შესაძლოა ისეთი სწრაფი ეფექტი ვერ გამოიღოს, როგორიც ლოგიკურმა სავარჯიშოებმა და სპეციალური მასალის დასწავლამ, მაგრამ დროთა განმავლობაში შედეგს აუცილებლად დაინახავთ. მხატვრული ლიტერატურის კითხვა ავითარებს წარმოსახვას, სიტყვათა მარაგს, აჩვევს ბავშვს კრიტიკულ და ანალიტიკურ აზროვნებას და ა.შ.
კარგი მეხსიერებისთვის
კარგი მეხსიერება გონებრივი განვითარების ერთგვარი ქვაკუთხედია. სპეციალისტთა უმეტესობას მიაჩნია, რომ ეს თანდაყოლილი ნიჭია. როგორც არ უნდა იყოს, მას უდავოდ სჭირდება განვითარება. სათანადო ვარჯიშის წყალობით იმათაც კი უვითარდებათ მეხსიერება, ვისაც მანამდე სულ პატარა ლექსის დამახსოვრებაც კი უჭირდა.
სპეციალისტები მეხსიერების 4 ძირითად ტიპს განასხვავებენ: მხედველობითს, სმენითს, მოტორულს (მოძრაობითს) და კომბინირებულს. თუ ბავშვს დავაკვირდებით, აუცილებლად შევამჩნევთ, როდის უფრო ეადვილება ინფორმაციის დამახსოვრება – როცა ხმამაღლა ვუკითხავთ თუ როცა თავად კითხულობს და ილუსტრაციებს ათვალიერებს. ზოგიერთი ბავშვი მაშინ იმახსოვრებს უკეთ, როცა მასალას იწერს (მოტორული მეხსიერება), ზოგიერთი კი ამ ყველაფრის კომბინირებას ახდენს. როგორც წესი, ბავშვებს უკეთ აქვთ განვითარებული ერთი ან, იშვიათად, ორი სახის მეხსიერება, ჩვენ კი აუცილებლად უნდა ვიფიქროთ სხვა სახის მეხსიერების განვითარებაზეც, რომ ბავშვმა ყოველგვარ პირობებში, ყოველგვარი მეთოდით შეძლოს მასალის ათვისება. ამისთვის პატარას ინფორმაცია სხვადასხვა გზით უნდა მივაწოდოთ: ზოგჯერ – კითხვით, ზოგჯერ – სურათებით, ზოგჯერ – წერით, ზოგჯერ კი ამ ყველაფრის შერწყმით. არ უნდა დაგვავიწყდეს განვლილი მასალის გამეორება, ხშირი მოყოლა. ეს მხოლოდ მეხსიერებას კი არ განუვითარებს ბავშვს, არამედ აზრის სიტყვიერ გამოხატვასაც ასწავლის.
პრაქტიკული რჩევები
. დაავალეთ ბავშვს, ყველა შესასწავლ ტექსტში იპოვოს ძირითადი ეპიზოდები – შინაარსობრივად მნიშვნელოვანი ან ემოციურად მიმზიდველი ადგილები – და დაუკავშიროს ისინი ერთმანეთს. ეს ეპიზოდები მას მთელი ტექსტის გახსენებაში დაეხმარება, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია რთული მასალის ათვისებისას.
. მოიგონეთ მაგალითები შესასწავლ მასალასთან დაკავშირებით. მნიშვნელოვანია არა მარტო მასალის მექანიკური დამახსოვრება, არამედ იმის გააზრება, რის შესახებ არის საუბარი. სწორედ ამაში დაგვეხმარება მაგალითები.
. მეცადინეობისას ბავშვი ხშირად შეასვენეთ. პატარა ბავშვებს ძალიან უჭირთ დიდხანს მეცადინეობა, ისინი იღლებიან და დამახსოვრების უნარიც მკვეთრად უქვეითდებათ. ასე რომ არ მოხდეს, ბავშვს ხშირად უნდა მივცეთ შესვენების საშუალება.
დაბოლოს, აუცილებელია, მეცადინეობებს სისტემატური ხასიათი ჰქონდეს. მცირე მოცულობის ტექსტების ყოველდღიური სწავლა გაცილებით ეფექტურია, ვიდრე დიდი მასალის ათვისების იშვიათი მცდელობა.
როგორც არ უნდა გაგიკვირდეთ, ბავშვების ინტელექტუალურ განვითარებაზე მშობლებთან მათი ურთიერთობაც ახდენს გავლენას, ამიტომ ხშირად მოეფერეთ შვილებს, თანაუგრძნეთ, ეთამაშეთ, შეაქეთ და გრძნობინეთ, რომ ის თქვენთვის ძალიან ძვირფასია.
სპეციალისტები ამტკიცებენ, რომ რაც უფრო მეტი ჟანგბადი მიეწოდება ბავშვის ტვინს, მით უფრო ინტენსიურად მიმდინარეობს მისი განვითარება. ჟანგბადით კი ტვინი მით უფრო ინტენსიურად მარაგდება, რაც უფრო აქტიურად მოძრაობს ბავშვი სუფთა ჰაერზე. ასე რომ, ხშირად ასეირნეთ პატარა სუფთა ჰაერზე, ავარჯიშეთ, ზომიერად დატვირთეთ სპორტით.
ინტელექტის განვითარების საიდუმლო
გონებრივი განვითარების საუკეთესო ხელშემწყობი ტვინის კომპლექსური და რეგულარული დატვირთვაა. რაც უფრო მეტს მუშაობს ტვინი, მით უფრო მეტად ვითარდება ნეირონული კავშირები. მაგრამ ეცადეთ, ზედმეტი არ მოგივიდეთ. ამან შესაძლოა ისეთ ფსიქოლოგიურ პრობლემებამდე მიგვიყვანოს, როგორიცაა სტრესი, შიშები, კომპლექსები (მათ შორის – არასრულფასოვნების კომპლექსიც), უძილობა... გარდა ამისა, ბავშვს, რომელსაც სათამაშოდ დრო არ რჩება, ადრე თუ გვიან აუცილებლად მობეზრდება სწავლა-განათლება და ბავშვობის დროინდელ დანაკლისს მაშინ აინაზღაურებს, როდესაც მშობლების გავლენისგან თავს დაიხსნის, ეს კი არაბუნებრივი და არაჯანსაღი პროცესია, რამაც შესაძლოა ხელი შეუშალოს პიროვნულ ჩამოყალიბებას.
სპეციალისტები ადამიანის ინტელექტუალური შესაძლებლობების რამდენიმე სახეობას განასხვავებენ:
. ანალიტიკურს – ეს არის უნარი, გააანალიზო მიღებული ინფორმაცია, დაყო ის აზრობრივ და ლოგიკურ ბლოკებად, დააკავშირო ერთმანეთთან ინფორმაციის ფრაგმენტები და ა.შ.
. ლოგიკურს – ეს არის უნარი, იმსჯელო და იაზროვნო ისე, რომ არ დაირღვეს მოვლენათა ლოგიკური ჯაჭვი და შეძლო მოვლენებიდან ლოგიკური დასკვნის გამოტანა;
. დედუქციურს – ეს უნარია, ინფორმაციათა სიმრავლიდან გამოკვეთო მთავარი აზრი და შეძლო მისი ფორმულირება, იპოვო კანონზომიერი კავშირი ფაქტებსა და მოვლენებს შორის;
. კრიტიკულს – ეს კი უნარია, კრიტიკულად შეაფასო ინფორმაცია, შეძლო მცდარი დასკვნების უგულებელყოფა და წინააღმდეგობა გაუწიო თავს მოხვეულ შეხედულებებს.
ბავშვის ინტელექტის განსავითარებლად მისი გონება სწორედ ამ ოთხი მიმართულებებით უნდა დავტვირთოთ. ამისთვის სპეციალური სავარჯიშოები, თამაშები და სახელმძღვანელოებიც არსებობს. ოღონდ გაითვალისწინეთ, რომ ვარჯიში არ უნდა იყოს მოსაწყენი, მან ბავშვს სიამოვნება უნდა მოჰგვაროს. თუ შეატყვეთ, რომ ერთი მიმართულებით ვარჯიშმა პატარა დაღალა, რადიკალურად შეუცვალეთ აქტივობის სახეობა. მაგალითად, თუ მანამდე ლოგიკურ ამოცანებს ხსნიდა, სთხოვეთ, დაგეხმაროთ წარმოსახვითი სიტუაციის შეთხზვაში და მისი მთავარი იდეის ფორმირებაში, სიტუაციის მონაწილეთა კრიტიკულ დახასიათებაში და ა.შ. გახსოვდეთ, ვარჯიშს ნაწილობრივ თამაშის სახე უნდა ჰქონდეს, რათა ბავშვმა ის მეცადინეობად არ აღიქვას და მისი შესრულება არ დაიზაროს. რაც უნდა გასაკვირი იყოს, ის, რასაც ხშირად უსარგებლო გასართობს ვუწოდებთ, ინტელექტის სავარჯიშო არაჩვეულებრივ საშუალებაა. მაგალითად, ლოგიკას შესანიშნავად ავითარებს ნარდი, პოკერი, პრეფერანსი… თუ არ გსურთ, შვილი აზარტულ თამაშებს მიაჩვიოთ, მიმართეთ ჭადრაკს.
ინტელექტუალური განვითარების ერთ-ერთი აუცილებელი კომპონენტია მხატვრული ლიტერატურის კითხვა. მართალია, მან შესაძლოა ისეთი სწრაფი ეფექტი ვერ გამოიღოს, როგორიც ლოგიკურმა სავარჯიშოებმა და სპეციალური მასალის დასწავლამ, მაგრამ დროთა განმავლობაში შედეგს აუცილებლად დაინახავთ. მხატვრული ლიტერატურის კითხვა ავითარებს წარმოსახვას, სიტყვათა მარაგს, აჩვევს ბავშვს კრიტიკულ და ანალიტიკურ აზროვნებას და ა.შ.
კარგი მეხსიერებისთვის
კარგი მეხსიერება გონებრივი განვითარების ერთგვარი ქვაკუთხედია. სპეციალისტთა უმეტესობას მიაჩნია, რომ ეს თანდაყოლილი ნიჭია. როგორც არ უნდა იყოს, მას უდავოდ სჭირდება განვითარება. სათანადო ვარჯიშის წყალობით იმათაც კი უვითარდებათ მეხსიერება, ვისაც მანამდე სულ პატარა ლექსის დამახსოვრებაც კი უჭირდა.
სპეციალისტები მეხსიერების 4 ძირითად ტიპს განასხვავებენ: მხედველობითს, სმენითს, მოტორულს (მოძრაობითს) და კომბინირებულს. თუ ბავშვს დავაკვირდებით, აუცილებლად შევამჩნევთ, როდის უფრო ეადვილება ინფორმაციის დამახსოვრება – როცა ხმამაღლა ვუკითხავთ თუ როცა თავად კითხულობს და ილუსტრაციებს ათვალიერებს. ზოგიერთი ბავშვი მაშინ იმახსოვრებს უკეთ, როცა მასალას იწერს (მოტორული მეხსიერება), ზოგიერთი კი ამ ყველაფრის კომბინირებას ახდენს. როგორც წესი, ბავშვებს უკეთ აქვთ განვითარებული ერთი ან, იშვიათად, ორი სახის მეხსიერება, ჩვენ კი აუცილებლად უნდა ვიფიქროთ სხვა სახის მეხსიერების განვითარებაზეც, რომ ბავშვმა ყოველგვარ პირობებში, ყოველგვარი მეთოდით შეძლოს მასალის ათვისება. ამისთვის პატარას ინფორმაცია სხვადასხვა გზით უნდა მივაწოდოთ: ზოგჯერ – კითხვით, ზოგჯერ – სურათებით, ზოგჯერ – წერით, ზოგჯერ კი ამ ყველაფრის შერწყმით. არ უნდა დაგვავიწყდეს განვლილი მასალის გამეორება, ხშირი მოყოლა. ეს მხოლოდ მეხსიერებას კი არ განუვითარებს ბავშვს, არამედ აზრის სიტყვიერ გამოხატვასაც ასწავლის.
პრაქტიკული რჩევები
. დაავალეთ ბავშვს, ყველა შესასწავლ ტექსტში იპოვოს ძირითადი ეპიზოდები – შინაარსობრივად მნიშვნელოვანი ან ემოციურად მიმზიდველი ადგილები – და დაუკავშიროს ისინი ერთმანეთს. ეს ეპიზოდები მას მთელი ტექსტის გახსენებაში დაეხმარება, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია რთული მასალის ათვისებისას.
. მოიგონეთ მაგალითები შესასწავლ მასალასთან დაკავშირებით. მნიშვნელოვანია არა მარტო მასალის მექანიკური დამახსოვრება, არამედ იმის გააზრება, რის შესახებ არის საუბარი. სწორედ ამაში დაგვეხმარება მაგალითები.
. მეცადინეობისას ბავშვი ხშირად შეასვენეთ. პატარა ბავშვებს ძალიან უჭირთ დიდხანს მეცადინეობა, ისინი იღლებიან და დამახსოვრების უნარიც მკვეთრად უქვეითდებათ. ასე რომ არ მოხდეს, ბავშვს ხშირად უნდა მივცეთ შესვენების საშუალება.
დაბოლოს, აუცილებელია, მეცადინეობებს სისტემატური ხასიათი ჰქონდეს. მცირე მოცულობის ტექსტების ყოველდღიური სწავლა გაცილებით ეფექტურია, ვიდრე დიდი მასალის ათვისების იშვიათი მცდელობა.
