ლიმფური სისტემა - გამჭვირვალე სითხის უდიდესი მისია
გააზიარე:
გამჭვირვალე სითხის უდიდესი მისია
ლიმფანგიტი – წითელი ზოლები კანზე
გამჭვირვალე სითხის უდიდესი მისია
ყველამ ვიცით, რა მისია აკისრია სისხლს: მას ჟანგბადი და საკვები ნივთიერებები უჯრედებამდე მიაქვს, იქიდან კი ნახშირორჟანგი და ნარჩენი პროდუქტები გამოაქვს, – აი, ლიმფის შესახებ ჩვენი ცოდნა კი მეტისმეტად მწირია. არადა, ლიმფური სისტემაც არანაკლებ ირჯება ჩვენი ჯანმრთელობისთვის. შეიძლება ითქვას, რომ ეს სისხლის მიმოქცევის სისტემის ქვესადგურია, რომელიც მას გამართულ მუშაობაში ეხმარება. თუმცა ლიმფური სისტემის ფუნქცია ამით არ ამოიწურება. მისი ერთ-ერთი უმთავრესი დანიშნულება ინფექციისგან ორგანიზმის დაცვაა.
სისხლის მარშრუტი
მოდი, უფრო ვრცლად ვისაუბროთ იმაზე, როგორ არის განაწილებული ლიმფური სისტემა ჩვენს ორგანიზმში და რას აკეთებს. ამისთვის ისევ სისხლს დავუბრუნდეთ და მის კალაპოტს გაყვეთ.
გულიდან გამოსული მთავარი სისხლძარღვი, აორტა, ხესავით იტოტება: ჯერ – მსხვილ არტერიებად, მერე – წვრილ არტერიებად, მერე – არტერიოლებად და ბოლოს – კაპილარებად. კაპილარები მთელ სხეულსაა მოდებული. მათ თხელ კედლებში ადვილად გადის ჟანგბადის, ნახშირორჟანგის, წყლის, მარილების და სხვა ნივთიერებათა მოლეკულები, მაგრამ ვერ ეტევა სისხლის უჯრედები, რომლებიც ზემოხსენებულ მოლეკულებზე დიდია. ვარაუდობენ, რომ დღე-ღამის განმავლობაში კაპილარებიდან 20 ლიტრამდე სითხე გაედინება, რაც საჭირო ნივთიერებებით ყველა უჯრედის მომარაგებას და ათვისებული საკვების ნარჩენების გარეთ გამოტანას უზრუნველყოფს. კაპილარებიდან უკან დაახლოებით 17 ლიტრი სითხე შეიწოვება, რომელიც ჯერ წვრილ, მერე კი მსხვილ ვენებში იკრიბება და საბოლოოდ გულამდე მიდის, საიდანაც ფილტვებისკენ გადაიტყორცნება, რომ ჟანგბადით გამდიდრებული დაუბრუნდეს სისხლის მიმოქცევის დიდ წრეს.
სად მიდის დანარჩენი სამი ლიტრი? აი, ამ კითხვაზე პასუხი უკვე ლიმფურ სისტემაში უნდა ვეძებოთ.
ლიმფის შესახებ
სადაც კაპილარებია, იქვეა ლიმფური სადინარებიც, თუმცა მათ კაპილარებისგან ერთი მნიშვნელოვანი რამ განასხვავებთ: კაპილარები არსად წყდება – ეს სისხლძარღვები არტერიოლებსა და ვენულებს (უწვრილეს ვენებს) აკავშირებს ერთმანეთთან. მარტივად რომ ვთქვათ, სისხლის მიმოქცევის წრე დახურულია, ლიმფური სადინარები კი – ღია. მათში სითხე სწორედ უჯრედებს შორის არსებული სივრციდან იწყებს მოძრაობას. ლიმფური კაპილარები სისხლძარღვოვან კაპილარებზე მსხვილია, მაგრამ ვენულებზე ვიწრო. მათში ის დიდი მოლეკულები უნდა გაეტიოს, რომლებიც ვენური კაპილარების კედლებში ვერ გადის. მაგალითად, ცხიმისა და ჰორმონებისა. სხვათა შორის, წვრილი ნაწლავიდან ცხიმებიც და ცხიმში ხსნადი ვიტამინებიც სწორედ ლიმფის საშუალებით შეიწოვება.
ლიმფურ სადინარებს, ვენების მსგავსად, სარქველები აქვს, რომლებიც მათში ლიმფის ერთი მიმართულებით დენას უზრუნველყოფს. ლიმფური სადინარებიც ერთიანდება და საბოლოოდ გულის სიახლოვეს მსხვილ ვენებს უერთდება. ასე ბრუნდება ლიმფა სისხლში – კრებს მთელ სხეულში მოდებულ სითხეს, რითაც სტაბილურობას უნარჩუნებს არტერიულ წნევას და თავიდან გვაცილებს შეშუპებას.
რას წარმოადგენს თავად ლიმფა?
ეს არის გამჭვირვალე სითხე, რომელშიც ტივტივებს:
* ნივთიერებათა ცვლის ნარჩენები;
* ნაწლავში დაშლილი ცხიმები, რომლებიც სხეულის სხვა ნაწილებამდეა მისატანი;
* სხეულში მოხვედრილი მავნე ნივთიერებები და მიკროორგანიზმები;
* დაზიანებული ან ანომალიური უჯრედები (მათ შორის – სიმსივნურიც).
ლიმფას, სისხლისგან განსხვავებით, გულის კუმშვა, არტერიული პულსაცია არ ამოძრავებს, თუმცა ეხმარება (ლიმფური სადინარები არტერიებს მიჰყვება და მათი პულსაცია გადაეცემა). ლიმფის მიმოქცევაში მთავარ როლს ჩონჩხის კუნთების კუმშვა ასრულებს. სწორედ ამიტომ იწვევს უმოძრაობა შეშუპებას.
ლიმფური კვანძები
ლიმფური ძარღვების გასწვრივ, ალაგ-ალაგ, დაახლოებით ერთ სანტიმეტრამდე დიამეტრის ლიმფური კვანძებია თავმოყრილი. ასეთი კვანძები ყველგანაა, გარდა თავისა და ზურგის ტვინისა: კისერზე, იღლიებში, საზარდულში, შუასაყარში (გულმკერდის ღრუში), მუცელში. ზოგიერთი ლიმფური კვანძი შეხებითაც შეიგრძნობა, მით უმეტეს – თუ ინფექციის გამო შეშუპებულია.
გულისკენ მიმავალი ლიმფა გზადაგზა სწორედ ლიმფურ კვანძებში იფილტრება. აქ ის ნელა მოძრაობს და ნეიტრალდება ყველაფერი, რაც ორგანიზმისთვის მიუღებელია: ბაქტერიები, ვირუსები და საკუთარი გადაგვარებული უჯრედებიც კი. ლიმფური კვანძები სავსეა ინფექციასთან მებრძოლი უჯრედებით _ ლიმფოციტებით და მაკროფაგებით. სწორედ იქ მიდის ინფორმაცია უახლოეს მიდამოში ინფექციის არსებობის შესახებ. პასუხად ორგანიზმი მეტ ლიმფოციტს გამოიმუშავებს, რომლებიც ლიმფურ კვანძში გროვდებიან და ინფექციასთან საბრძოლველად ირაზმებიან: ზოგი ანტისხეულებს წარმოქმნის, ზოგი იმუნურ პასუხს აკონტროლებს. რაც უფრო მეტი ლიმფოციტი მოიყრის თავს ლიმფურ კვანძში, მით უფრო იზრდება ის და შუპდება. სწორედ ამიტომ იბერება ანთებითი კერის ახლოს მდებარე ლიმფური კვანძები (მაგალითად, კისრისა ყელის ტკივილის დროს).
მას შემდეგ, რაც ინფექცია დამარცხდება, საგანგებოდ ამისთვის შექმნილი იმუნური სიტემის უჯრედებიც იხოცებიან და რამდენიმე კვირაში ლიმფური კვანძებიც იბრუნებს ნორმალურ ზომებს. თუ, რა თქმა უნდა, რომელიმე სერიოზულ პათოლოგიასთან, მაგალითად, ლიმფომასთან არ გვაქვს საქმე.
საუკეთესო დამხმარეები
დამცველობითი ფუნქციის გამო ლიმფური სისტემა იმუნური სისტემის მნიშვნელოვან ნაწილად განიხილება. აქ ის კოალიციას ქმნის თიმუსთან, ძვლის ტვინთან, ელენთასთან, ტონზილებსა და ადენოიდებთან, აპენდიქსთან. თითოეულ მათგანს თავისი ფუნქცია აქვს:
*ძვლის ტვინი ძვლის ღრუში არსებული ღრუბლისებრი ნივთიერებაა. სწორედ იქ წარმოიქმნება სისხლის ახალი უჯრედები, მათ შორის – ლიმფოციტებიც.
*თიმუსი გულმკერდის ზედა ნაწილში, მკერდის ძვლის უკან, გულის ზემოთ მდებარეობს. ფორმით პეპელას წააგავს. განსაკუთრებით აქტიურია ახალშობილობისა და მოზარდობის პერიოდში, გარდატეხის ასაკის შემდეგ კი თანდათან ილევა. თიმუსი T ლიმფოციტების წარმოქმნაში მონაწილეობს.
*ელენთა კუჭის უკან და ოდნავ მარცხნივაა მოთავსებული, ნეკნთა რკალის ქვეშ. ის თეთრი და წითელი პულპისგან შედგება. ელენთის თეთრი პულპა დიდ ლიმფურ კვანძს ჰგავს, მაგრამ ლიმფური კვანძი თუ ლიმფას ფილტრავს, ელენთა სისხლს ასუფთავებს. ელენთაში იყრიან თავს ანტისხეულებით შებოჭილი მიკრობები და B ლიმფოციტების მიერ წარმოქმნილი ანტისხეულები. ელენთის წითელი პულპა კი ძველი და დეფორმირებული სისხლის უჯრედების სასაფლაოა. იქ დაშლილი უჯრედების ნაწილები ხელმეორედ გამოიყენება. გარდა ამისა, ელენთა ორგანიზმის უეცარი საჭიროებისთვის ინახავს ერითროციტებისა და თრომბოციტების მარაგს, რის გამოც მას დეპოს უწოდებენ.
*ტონზილები და ადენოიდები ცხვირსა და ყელის უკანა ნაწილში იზრდება და წარმოქმნის ლიმფური ქსოვილის რგოლს, რომლის მთავარი ფუნქციაა, დაიჭიროს პათოგენები საკვებიდან, რომელსაც ადამიანი მიირთმევს და ჰაერიდან, რომელსაც ის ჩაისუნთქავს.
*ლორწოვანთან ასოცირებული ლიმფური ქსოვილი (MALT) პირის ღრუს, ნაწლავებს, სასუნთქ გზებსა და სხვა შინაგან ორგანოებს ამოფენს. ეს რბილი, სველი ქსოვილია, რომელშიც თავს იყრის ლიმფოციტები და იმუნური სისტემის სხვა უჯრედები. ლორწოვანთან ასოცირებულ ლიმფურ ქსოვილს მიეკუთვნება წვრილი ნაწლავის კედელში არსებული პეიერეის ფოლაქებიც. გარდა ამისა, ის გვხვდება ფილტვებში, თვალებში, ცხვირში, ფარისებრ ჯირკვალში. მასში არსებული იმუნური უჯრედები ებრძვიან ინფექციას და გამოდევნიან ტოქსინებს.
სისტემური პრობლემა
ლიმფური სისტემის პათოლოგიები შეიძლება სამ ძირითად ჯგუფად დაიყოს:
*ობსტრუქციული – ლიმფური გზა ამა თუ იმ მიზეზით იკეტება და სითხე უჯრედებში გროვდება, რაც იწვევს სპეციფიკურ შეშუპებას – ლიმფედემას.
*ინფექციით ან ანთებით მიმდინარე – ინფექცია იწვევს ლიმფური კვანძის გადიდებას, ლიმფადენოპათიას, ან ინფიცირდება თავად ლიმფური ჯირკვალი და ვითარდება ლიმფადენიტი. შესაძლოა, ანთებითი პროცესი ლიმფურ სადინარსაც დაემუქროს. ეს უკვე ლიმფანგიტია.
* სიმსივნური – სხვადასხვა სახის სიმსივნე მეტსტაზის სახით ადგილობრივ ან რეგიონულ კვანძებში ხვდება. იშვიათად სიმსივნე პირველადია – თავიდანვე ლიმფურ კვანძში აღმოცენდება. ასეთია ლიმფომა.
ლიმფური შეშუპება
ადვილი წარმოსადგენია, რა მოხდება, თუ ლიმფის სავალი გზა ჩაიკეტა: კაპილარებიდან ქსოვილებში გადასული სითხის ის ნაწილი, რომელიც ლიმფური სადინარებით უნდა დაბრუნებოდა სისხლის მიმოქცევის სისტემას, ქსოვილებშივე დარჩება და უჯრედთაშორის სივრცეში დაგროვდება, სხეულის შესაბამისი ნაწილი კი შეშუპდება. ამ შეშუპებას ლიმფედემას უწოდებენ.
რისი ბრალია
თუ ლიმფედემა ლიმფური სისტემის განუვითარებლობის შედეგია, ის პირველადია, ხოლო თუ ლიმფური სადინარების დახშობისა ან დაზიანებისა – მეორეული.
თანდაყოლილი პრობლემა
პირველადი ლიმფედემა იშვიათია. ლიმფური სადინარები, თუ განუვითარებელი ან საჭიროზე ნაკლებია, ვეღარ აუდის უჯრედებს შორის დარჩენილი სითხის ტრანსპორტირებას, რის გამოც შუპდება კიდურები, უმეტესად – ფეხები.
პირველადი ლიმფედემის მიზეზად გენეტიკურ პათოლოგიებს განიხილავენ. ამ მიზეზით გამოწვეული ლიმფური შეშუპება სხვადასხვა ასაკში იჩენს თავს. დაბადებისთანავე ის თითქმის არასდროსაა შესამჩნევი.
ყველაზე ადრე, ორ წლამდე, მილროის დაავადება ვლინდება. ის ავტოსომურ-დომინანტური გზით გადაეცემა და სისხლძარღვის ენდოთელიური ზრდის ფაქტორის ერთ-ერთი რეცეპტორის გენის მუტაცია განაპირობებს. ზოგჯერ მას ქოლესტაზიური სიყვითლეც ახლავს თან.
ავტოსომურ-დომინანტური ტიპისაა მეიჯის დაავადებაც, რომელიც 2-დან 35 წლამდე იჩენს თავს, წესისამებრ, ქალებთან და ყველაზე ხშირად – პირველი მენსტრუაციის ან ორსულობის დროს. მას სხვა სიმპტომებიც აქვს: დამატებითი ქუთუთოები, სასის ნაპრალი... კიდურებთან ერთად შესაძლოა სახეც შეშუპდეს.
გვიანი ლიმფედემა 35 წლის შემდეგ მჟღავნდება. არსებობს მისი ოჯახური და სპორადული ფორმებიც. მათი გენეტიკური საფუძველი უცნობია.
ზოგჯერ ლიმფედემა სხვა გენეტიკურ სინდრომებს ახლავს თან, მაგალითად:
* ტურნერის სინდრომს – ამ დროს გოგონას მთლიანად ან ნაწილობრივ აკლია ერთი X ქრომოსომა;
* ყვითელი ფრჩხილების სინდრომს – ლიმფედემასთან ერთად მას ახასიათებს პლევრიდან (ფილტვებისა და გულმკერდის ამომფენი ქსოვილიდან) გამონადენი და ყვითელი, დისტროფიული ფრჩხილები;
* ჰენეკამის სინდრომს – ამ დროს გაფართოებულია ნაწლავებისა და სხვა ორგანოების ლიმფური სადინარები, შეინიშნება გონებრივი ჩამორჩენილობა და სახის ნაკვთების ანომალიები: უუნაგირო ცხვირი, შორიშორს ჩასმული თვალები, შეშუპებული ქუთუთოები, პატარა ყურები, ზოგჯერ – მიკროცეფალია ანუ ზომაზე პატარა თავი.
პირველადი ლიმფედემის დროს ლიმფური შეშუპება ერთ ან ორივე ფეხზე იწყება და თანდათანობით იმატებს. თავდაპირველად ტერფი შუპდება, ავადმყოფს დღის ბოლოს ფეხსაცმელი უჭერს, მოჭერის ადგილებზე კი ჩაღრმავებები რჩება. ამ ჩაღმავებით განსხვავდება ლიმფური შეშუპება სხვა მიზეზით, მაგალითად, ფეხზე დიდხანს დგომით გამოწვეული შეშუპებისგან, რომლის დროსაც კოჭებზე დარჩენილი წინდების კვალიც ნაკლებად ღრმაა და არც მის გარშემო ქსოვილია შეშუპებული.
დაავადების საწყის სტადიებზე შეშუპება ფეხების აწევის შემდეგ ქრება, მერე და მერე კი მდგომარეობა რთულდება, შეშუპება უფრო და უფრო აშკარა ხდება და მთელი ღამის დასვენების შემდეგაც კი არ ცხრება ბოლომდე.
შეძენილი ლიმფედემა
ლიმფედემის მეორეული, შეძენილი ფორმა გაცილებით ხშირია. მსუბუქად ის შესაძლოა ქრონიკული ვენური უკმარისობის მქონე პაციენტებსაც ჰქონდეთ გამოხატული. შეძენილი ლიმფედემის ძირითადი მიზეზებია:
* ქირურგიული ჩარევა – წესისამებრ, ლიმფური ჯირკვლების ამოკვეთა, რასაც ხშირად მიმართავენ ძუძუს კიბოს მკურნალობის დროს;
* რადიაციული თერაპია, განსაკუთრებით – იღლიის ქვეშ და საზარდულის არეში;
* ტრავმა, დამწვრობა;
* სიმსივნით ან მისი მეტასტაზით ლიმფური სადინარის დახშობა;
* ლიმფური ფილარიაზი – ტროპიკულ და სუბტროპიკულ ქვეყნებში გავრცელებული პარაზიტული ინფექცია.
შეშუპება უმეტესად ცალ მხარეს ვითარდება. შესაძლოა, შეშუპდეს მხოლოდ თითები, კიდურის რომელიმე სხვა ნაწილი ან მთელი კიდური. ზოგჯერ – კისერიც. შეშუპება შესაძლოა ოდნავ შესამჩნევიც იყოს და იმდენად აშკარაც, რომ შეშუპებული კიდური მეორეზე რამდენჯერმე დიდი გახდეს. თავდაპირველად ადამიანი სწორედ ამ ასიმეტრიას ამჩნევს, უჭერს ტანსაცმელი, ბეჭედი, სამაჯური. ძლიერი შეშუპება იწვევს დაღლილობას, ადამიანს ხელს უშლის ყოველდღიურ საქმიანობაში. თუ სახსრის ირგვლივ არსებული მიდამოა შეშუპებული, ავადმყოფს უჭირს მოძრაობა. შეშუპება იმატებს სიცხეში, მენსტრუაციის წინა დღეებში, კიდურის ჩამოკიდებულ მდგომარეობაში დიდხანს გაჩერებისას.
ხანგრძლივი შეშუპება, ქსოვილებში სითხისა და პროტეინების დაგროვება ანთებას და შეხორცებებს იწვევს. შეშუპებული ადგილი მკვრივდება, კანის სიღრმეში და კანქვეშა ცხიმოვან შრეში მიმდინარე ანთებითი პროცესის შედეგად კანი სქელდება და ფორთოხლის ქერქისმაგვარი ხდება (ცელულიტი), მაგრდება (ჰიპერკერატოზი), მუქდება, იქერცლება და სკდება. ეს ხელს უწყობს ბაქტერიული და სოკოვანი ინფექციების გავრცელებას. ჩნდება პაპილომები, მეჭეჭები... დაზიანებული ადგილები დაჭიმული და მტკივნეულია, ადამიანი უწინდებურად მოქნილი და მოძრავი ვეღარ არის. ზოგჯერ გასპილოვნებაც ვითარდება: კიდური უშველებელი ხდება, კანი სპილოს ტყავივით უხეშდება.
ცვლილებების მიხედვით, შეშუპების სამ სტადიას განასხვავებენ:
* პირველ სტადიაში შეშუპებულ ადგილას თითის დაჭერისას ღრმული რჩება. ასეთი შეშუპება უმეტესად დილისთვის გაივლის.
* მეორე სტადიაში შეშუპება მკვრივია, თითის დაჭერისას გაჩენილი ღრმული თითის აღებისთანავე ივსება. რბილი ქსოვილების ქრონიკული ანთება იწვევს ადრეულ ფიბროზს.
* მესამე სტადიაში ფიბროზი ღრმაა, კანი გამუქებულია, შეშუპება – შეუქცევადი.
შეშუპებას შესაძლოა თან ახლდეს:
* დაზიანებული ადგილის გახურება, სიწითლე, ქავილი;
* ჩხვლეტა, წვის შეგრძნება;
* ტკივილი, სიმძიმისა და სისავსის შეგრძნება;
* ცხელება და შემცივნება;
* სახსრების მოძრაობის შეზღუდვა;
* გამონაყარი.
ლიმფედემის ადგილას შესუსტებულია იმუნური ფუნქციაც, რაც ხშირ ინფექციას, ლიმფური ჯირკვლების ანთებას, ზოგჯერ ლიმფური კვანძის ან სადინარის ავთვისებიან გადაგვარებასაც იწვევს.
ლიმფედემა ფსიქოლოგიურ გავლენასაც ახდენს ჯანმრთელობაზე – გარეგნობის არასახარბიელო ცვლილება ხშირად დეპრესიას იწვევს.
როგორ სვამენ დიაგნოზს
ლიმფედემაზე ეჭვის არსებობისას საჭიროა პაციენტის საფუძვლიანი გამოკითხვა და გასინჯვა, რათა გამოირიცხოს შეშუპების სხვა მიზეზები: გულის უკმარისობა, თირკმლის უკმარისობა, თრომბოზი... დიაგნოზის დასმას ხშირად აადვილებს ინფორმაცია გადატანილი ოპერაციის ან ლიმფური ჯირკვლების დაავადების შესახებ. საჭიროების შემთხვევაში, ლიმფური ჯირკვლების შენების, მათი სიმსივნური გადაგვარების ან სხვა პათოლოგიების აღმოსაჩენად, ტარდება კომპიუტერული ტომოგრაფია, მაგნიტურ-რეზონანსული ტომოგრაფია, ლიმფოსცინტიგრაფია – ლიმფურ სადინარებში სპეციალური ნივთიერება შეჰყავთ, მის მიმოქცევას აკვირდებიან და ლიმფის დინებას ამ გზით აფასებენ. ულტრაბგერითი დოპლეროგრაფიით გამოირიცხება ვენაში თრომბის არსებობა.
მკურნალობა
ლიმფედემა, სამწუხაროდ, არ იკურნება. მკურნალობა მიზნად ისახავს შეშუპების შემცირებას, დისკომფორტის გაქრობას.
ლიმფედემის მკურნალობისას უდიდესი როლი ენიჭება კომპრესიულ, ზეწოლით თერაპიას. ის ამცირებს შეშუპებას და თავიდან გვაცილებს გართულებებს.
კომპრესიული თერაპიისთვის იყენებენ:
* ელასტიკურ წინდებს და სამკლაურებს;
* ელასტიკურ ბინტს – ის შედარებით მჭიდროდ უნდა მოიხვიოთ კიდურის ბოლოსკენ, ხოლო ტანისკენ – უფრო ფართოდ. ეს ლიმფურ ნაკადს აიძულებს, კიდურიდან ცენტრისკენ იდინოს;
* პნევმატიკურ კომპრესიას – ეს არის ხელზე ან ფეხზე ჩამოსაცმელი სპეციალური მოწყობილობა, რომელიც თანდათან იბერება, უჭერს კიდურს და ლიმფას გადადენის;
* მანუალურ კომპრესიას – მასაჟის განსაკუთრებულ ტექნიკას, რომელსაც ლიმფის მანუალურ დრენაჟს უწოდებენ;
* ვარჯიშს, რომლის მიზანია ხელ-ფეხის კუნთების შეკუმშვა, რომ ლიმფამ უკეთესად იმოძრაოს სადინარებში.
ჭარბის სითხის ამოსაღებად იშვაითად ქირურგიულ ჩარევასაც მიმართავენ. თანმხლები ინფექციების სამკურნალოდ ანტიბიოტიკები ინიშნება, რათა ინფექცია სისხლში არ გავრცელდეს და სეფსისი არ გამოიწვიოს. ლიმფედემის მქონე პაციენტები ყურადღებით უნდა იყვნენ, რომ დაზიანებული არის ინფიცირება არ გამოეპაროთ.
როგორ ავიცილოთ თავიდან
პირველადი ლიმფედემის თავიდან აცილება შეუძლებელია, მაგრამ მეორეულის რისკი, მაგალითად, სიმსივნის ამოკვეთის ან რადიოთერაპიის შემდეგ, შეგიძლიათ შეამციროთ. გარდა ამისა, უნდა მოუფრთხილდეთ შეშუპებულ ადგილს, რომ კანი არ დაგისკდეთ – შესაძლოა, ნახეთქებიდან სხეულში ინფექცია შეიჭრას.
ამისთვის:
* ეცადეთ, დაზიანებული კიდური ხშირად გქონდეთ აწეული გულის დონეზე მაღლა.
* ერიდეთ მჭიდრო ტანსაცმელს და სამკაულს. ნუ გაიზომავთ წნევას შეშუპებულ ხელზე.
* შეშუპებულ ადგილას არ დაიდოთ სათბური, არ დაიბანოთ ცხელი წყლით. შეშუპების დაცხრობამდე ერიდეთ საუნას.
* ნუ ასწევთ შეშუპებული ხელით მძიმე ტვირთს. ეცადეთ, ხელჩანთაც კი (თუ ოდნავ მაინც მძიმეა) მეორე ხელით ატაროთ. თუმცა მთლად უმოქმედობაც არ ვარგა, შეშუპებული კიდურის ზომიერი დატვირთვა სასარგებლოც კია.
* ზედმიწევნით დაიცავით სხეულის ჰიგიენა.
* ყოველდღე წაისვით დამატენიანებელი კრემი.
* ერიდეთ მკბენარა მწერებს და მცხუნვარე მზეს.
ფილარიაზი – ლიმფური სისტემის ცოცხალი მტერი
სპილოსფეხება ადამიანები
ლიმფურ ფილარიაზს, დაავადებას, რომელიც მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაშია გავრცელებული, მხოლოდ ლიმფური სისტემის დაავადებად ვერ მივიჩნევთ. ის ადამიანს გარეგნობას უცვლის, შრომის უნარს უკარგავს და სოციალური სტიგმის მსხვერპლად აქცევს. ჯანმრთელობის მსოფლიო ორგანიზაციამ ლიმფური ფილარიაზის აღმოსაფხვრელად 2000 წელს გლობალური პროგრამა აამოქმედა. მართალია, გეგმა სრულფასოვნად ვერ შესრულდა და ფილარიაზი დღესაც არსებობს, მაგრამ მისი გავრცელება შესამჩნევად შენელდა.
ლიმფური ფილარიაზი, იგივე ელეფანტიაზი, გასპილოვნება, სპილოს დაავადება, ტროპიკული სნეულებაა. ის გავრცელებულია აფრიკაში, აზიის სამხრეთ ნაწილში, წყნარი ოკეანის დასავლეთით მდებარე კუნძულებზე, ბრაზილიაში, გაიანაში... 2018 წლის მონაცემებით, ქრონიკული ფილარიაზი მთელ მსოფლიოში 36 მილიონ ადამიანს ჰქონდა, ხოლო 893 მილიონს მისი განვითარების რისკის გამო პრევენციული მკურნალობა სჭირდებოდა.
ფილარიაზის გამომწვევი კოღოს გადააქვს. დაავადება მას შემდეგ ვითარდება, რაც კოღოს ნაკბენიდან პარაზიტი ადამიანის სხეულში მოხვდება. ფილარიაზი ნებისმიერი ასაკის ადამიანს შეიძლება დაემართოს, თუმცა უმეტესობა ბავშვობაშივე ინფიცირდება, პარაზიტი ლიმფურ სისტემაში იდებს ბინას და ფარულად აზიანებს მას. დაავადების ხილული ნიშნები: ტკივილი, ლიმფური შეშუპება, გასპილოვნება, სათესლე პარკების შეშუპება და სხვა, – შედარებით გვიან იჩენს თავს.
მიზეზები
ლიმფურ ფილარიაზს იწვევს პატარა, ძაფისებრი ნემატოდას (მრგვალი ჭიის) სამი სახეობა Filarioidea-ს ოჯახიდან:
* Wuchereria Bancrofti (შემთხვევათა 90%);
* Brugia Malayi (დარჩენილი შემთხვევების უმრავლესობა);
* Brugia timori (იშვიათად).
ზრდასრული ჭიები, როგორც უკვე ვთქვით, ადამიანის ლიმფურ სისტემაში ცხოვრობენ. მამრების სიგრძე 3-4 სმ-ია, მდედრებისა – 8-10 სმ. ჭიები 6-8 წელს ცოცხლობენ და ამ ხნის განმავლობაში მილიონობით მიკროფილარიას წარმოქმნიან. მიკროფილარიები სისხლში მოძრაობენ. თუ ინფიცირებულ ადამიანს კოღომ უკბინა, სისხლთან ერთად მიკროფილარიებსაც შეიწოვს. მიკროფილარიები კოღოს სხეულში მწიფდებიან და ლარვებად გარდაიქმნებებიან. როდესაც ასეთი კოღო ადამიანს კბენს, მიკროფილარიები კანზე, კანიდან კი ლიმფურ სისტემაში ხვდებიან, იქ უკვე ზრდასრულ ჭიებად იქცევიან და პარაზიტის გავრცელების ახალ ციკლს იწყებენ.
კოღოს სახეობათაგან ფილარიების ძირითადი გადამტანები არიან Culex mosquito, რომელიც ქალაქებშიც და სოფლებშიც ფართოდაა გავრცელებული, Anopheles, რომელიც უმთავრესად სოფლებში გვხვდება და Aedes – წყნარი ოკეანის კუნძულების ბინადარი.
ნიშნები
ფილარიაზი უსიმპტომოდ, მწვავედ ან ქრონიკულად მიმდინარეობს. შემთხვევათა უმეტესობა უსიმპტომოა – ადამიანი არაფერს უჩივის, თუმცა დაავადებას ავრცელებს. მიუხედავად სიმპტომების არარსებობისა, ინფიცირებულს უზიანდება ლიმფური სისტემა, იმუნური სისტემა და შემთხვევათა 40%-ში – თირკმელებიც (რაც შარდში ცილისა და სისხლის გაჩენით – პროტეინურიითა და ჰემატურიით ვლინდება).
დაავადების ქრონიკულ ეტაპზე კიდურები შუპდება, კანი უხეშდება (ვითარდება გასპილოვნება). შუპდება სათესლე პარკები და ჯირკვლებიც. სხეულის დეფორმაცია ხშირად სოციალურ სტიგმაციას იწვევს, რაც, ბუნებრივია, მძიმე გავლენას ახდენს ადამიანის ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე. დაავადებულები ხშირად კარგავენ სამსახურს, ემატებათ სამედიცინო ხარჯი, მომვლელის ხარჯი.
ქრონიკულად მიმდინარე დაავადება საკმაოდ ხშირად მწვავდება, რაც კანის, ლიმფური კვანძების ან ლიმფური ძარღვების ანთებით ვლინდება. ზოგჯერ ანთება იმუნური პასუხია სხეულში პარაზიტის არსებობაზე, თუმცა უმეტესად მეორეული ბაქტერიული ინფექციითაა გამოწვეული. ასეთი გამწვავებები, რომლებიც შესაძლოა კვირებიც გაგრძელდეს, ადამიანს ძალ-ღონეს აცლის და ჯანმრთელობას ურყევს.
დიაგნოსტიკა და მკურნალობა
ფილარიაზის დიაგნოზს სისხლში მიკროფილარიების აღმოჩენა ადასტურებს. მათ შეღებვის სპეციალური მეთოდით პოულობენ. გარდა ამისა, ატარებენ პოლიმერაზულ-ჯაჭვურ რეაქციას და სისხლის ანალიზს ანტიგენების აღმოსაჩენად.
ფილარიაზის სამკურნალო ძირითადი საშუალება დიეთილკარბამაზინის პრეპარატებია. ისინი ანადგურებენ მიკროფილარიებს, შესაბამისად, აფერხებენ კოღოების მეშვეობით დაავადების გვარცელებას, მაგრამ ბევრს ვერაფერს აკლებენ ზრდასრულ პარაზიტებს.
გართულებებს შესაბამისად მკურნალობენ. ყურადღება ექცევა ჰიგიენას, კანის მოვლას. დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ვარჯიშს, დაზიანებული კიდურის მოძრაობას.
ფილარიაზის პრევენცია ინფექციის გადაცემის შეწყვეტას ეფუძნება. ამისთვის მისი გავრცელების რეგიონებში მოსახლეობას ყოველწლიურად უტარდება პროფილაქტიკური მკურნალობა ქიმიური პრეპარატების ერთჯერადი დოზებით. კოღოებისგან თავის დასაცავად რეკომენდებულია საწოლის ბადეების და ინსექტიციდების გამოყენება.
ლიმფური კვანძები ლიმფას გზადაგზა, სისხლში დაბრუნებამდე ფილტრავს. ზოგჯერ, როდესაც ბაქტერიებთან, ვირუსებთან, ორგანიზმის დაზიანებულ უჯრედებთან ან ანტიგენებთან გასამკლავებლად დიდი ძალისხმევა სჭირდება, იზრდება და ხელითაც ადვილად ისინჯება. ასეთ დროს ამბობენ ხოლმე, ჯირკვალი გამომივიდა ან ჯირკვალი გამიდიდდაო. სინამდვილეში ლიმფურ კვანძში ჯირკვალი არ არის და არც არსად გამოდის, უბრალოდ, ნორმალური კვანძი შეუმჩნეველია, გადიდებული კი ადვილად ხვდება ხელს.
ლიმფური კვანძები მთელ სხეულს არის მოდებული, მაგრამ რამდენიმე ადგილას განსაკუთრებით ბევრია თავმოყრილი. კვანძების ასეთი ჯგუფებია კისერზე, იღლიების ქვეშ, საზრდულში. ზოგიერთი მათგანი ხელით მოსინჯვისას შესაძლოა შეიგრძნოთ კიდეც.
ლიმფურ კვანძში თავმოყრილი ლიმფოციტები ანტიგენებს ბოჭავს. თუ საქმე ბევრია, შესაძლოა, კვანძში ლიმფოციტების რაოდენობამ მოიმატოს. ამ დროს კვანძიც დიდდება.
ლიმფური კვანძი გადიდებულად ითვლება, თუ მისმა ზომამ ერთ სანტიმეტრს გადააჭარბა. თუ კვანძები სხეულის მხოლოდ ერთ უბანშია გადიდებული, პროცესი ლოკალიზებული ანუ შემოფარგლულია, თუ ორ და მეტ უბანში – გენერალიზებული ანუ გავრცობილი. მედიცინაში ლიმფური კვანძების შეშუპებას ლიმფადენოპათიას უწოდებენ.
ლიმფურ კვანძში მოხვედრილმა მიკროორგანიზმებმა შესაძლოა თავად კვანძიც დააინფიცირონ და მისი ანთება გამოიწვიონ. ეს უკვე ლიმფადენიტია.
ვითარება კიდევ უფრო მძიმდება, როცა ლიმფურ კვანძში გადაგვარებული უჯრედები იწყებს გამრავლებას. ამ შემთხვევაში სიმსივნე ყალიბდება.
გავრცელებული მიზეზები
ლიმფური კვნძების გადიდებას ინფექცია, ანთებითი პროცესი და სიმსივნე იწვევს. სიხშირე ასაკზე, თანმხლებ მდგომარეობებსა და რისკის ფაქტორებზეა დამოკიდებული. ყველაზე ხშირად ლიმფური კვანძები ზედა სასუნთქი გზების და კვანძის სიახლოვეს მდებარე ქსოვილების ინფიცირების დროს დიდდება. ამ შემთხვევაში საგანგაშო არაფერია – ლიმფური კვანძი თავის ფუნქციას შეასრულებს, ინფექციაც ჩაცხრება და კვანძიც ადრინდელ ზომას დაუბრუნდება. ლიმფადენოპათიის გაცილებით საშიში მიზეზებია კიბო, აივ ინფექცია, ტუბერკულოზი. საბედნიეროდ, გადიდებული ლიმფური კვანძების ერთ პროცენტშიც კი არ დასტურდება კიბო.
ლიმფური კვანძის გადიდებას ასევე იწვევს ინფექციური მონონუკლეოზი, სქესობრივი გზით გადამდები ინფექციები (ჰერპესი, ქლამიდია, სიფილისი), ტოქსოპლაზმოზი და სხვა.
საიდან სად
გადიდებული ლიმფური კვანძების ადგილმდებარეობა ექიმს პრობლემის ლოკაციასა და სავარაუდო დიაგნოზზე მიუთითებს:
* კისრის გვერდით ზედაპირზე და ყბის ქვეშ მდებარე კვანძები დიდდება პირის ღრუში მიმდინარე ინფექციური პროცესის, ზედა სასუნთქ გზებში მიმდინარე ინფექციური პროცესის, ძალიან იშვიათად კი თავისა და კისრის არეში სიმსივნის დროს.
* ყურის უკან და კეფის ძირას კვანძები დიდდება თავის კანის ინფექციის, მაგალითად, სებორეული დერმატიტის დროს, ასევე – კონიუნქტივიტის დროს.
* იღლიის ქვეშ გადიდებული კვანძები ძუძუს კიბოს დიაგნოსტიკის მნიშვნელოვანი კრიტერიუმია. ამ არეში ლიმფური კვანძების გადიდება ლიმფომასა და ლეიკემიასაც ახასიათებს, თუმცა, რა თქმა უნდა, გადიდებული კვანძი ყოველთვის სიმსივნეზე არ მიუთითებს – შესაძლოა, მიზეზი ხელის ტრავმა ან ინფექცია იყოს.
* ლავიწის ზემოთ კვანძების გადიდებაც საყურადღებოა – ეს სიმპტომი ახასიათებს ფილტვების ანთებას, ფილტის კიბოს, გულმკერდის ღრუს ლიმფომას, ძუძუს კიბოს, ზოგჯერ კი სასქესო ოგანოების ან მსხვილი ნაწლავის ავთვისებიანი სიმსივნის შორეული მეტასტაზია. ლავიწზედა ლიმფური კვანძების გადიდება შესაძლოა ტუბერკულოზის ან სარკოიდოზის შედეგიც იყოს.
* საზარდულის არეში ლიმფური კვანძების გადიდება ახალგაზრდებში ნორმადაც მიიჩნევა, მაგრამ ისიც შესაძლოა, ბრალი მიუძღოდეს სქესობრივ გზით გადამდებ დაავადებას, ადგილობრივ ინფექციას, ქვედა კიდურების ინფექციას (მათ შორის – ტერფისაც), სასქესო ორგანოების კიბოს.
საყურადღებო ნიშნები
მართალია, კვანძის შესივება უმეტესად არ არის საშიში, მაგრამ არსებობს ნიშნები, რომელთა შემჩნევისას ექიმთან მისვლა აუცილებელია.
დაუყოვნებლივ დაუკავშირდით ექიმს, თუ:
* ლიმფური კვანძის დიამეტრი 2 სმ-ს აღემატება;
* კვანძიდან ჩირქი ან სხვა სითხე დის;
* კვანძი მკვრივია, არ მოძრაობს, შეზრდილია ირგვლივ მდებარე ქსოვილს;
* არსებობს აივ ინფექციის ან ტუბერკულოზის განვითარეის რისკი (მაგალითად, ნებით ან უნებლიეთ იჩხვლიტეთ ნემსი, რომელიც მანამდე სქესობრივად აქტიურმა ადამიანმა გამოიყენა, ცხოვრობთ ან მუშაობთ ტუბერკულოზით დაავადებულ ადამიანთან ერთად);
* უჩივით ცხელებას და წონის აუხსნელ კლებას.
თუ ლიმფური კვანძი მეტისმეტად მტკივნეულია ან იქიდან ჩირქი ან სხვა სითხე დის, ექიმთან რაც შეიძლება მალე უნდა მიხვიდეთ. სხვა შემთხვევაში დარეკვაც საკმარისია. ოჯახის ექიმი გამოგკითხავთ და გადაწყვეტს, რამდენად საჩქაროა თქვენი გასინჯვა.
რას იკვლევენ
ექიმი გამოგკითხავთ, რას უჩივით, შეისწავლის თქვენი ჯანმრთელობის ისტორიას, დააზუსტებს, რამდენი ხანია, კვანძის გადიდება შეამჩნიეთ, მტკივნეულია თუ არა, ცოტა ხნის წინ რამე ხომ არ დაგშვავებიათ, კატას ხომ არ დაუკაწრიხართ, ვირთხას ხომ არ უკბენია, გაქვთ თუ არა ინფექციის სხვა ნიშნები: სურდო, ხველა, ცხელება, ყელის ტკივილი, კბილების ან ღრძილების ტკივილი, წონის კლება...
შემდეგ გადიდებულ კვანძს ხელით გასინჯავს. გაგისინჯავთ სხვა ლიმფურ კვანძებსაც. მკვრივი, უძრავი კვანძი შესაძლოა კიბოზე მიუთითებდეს, დაჭიმულობა, სიწითლე და ცხელი ზედაპირი – კვანძის ინფიცირებასა და ანთებაზე.
ამ ყველაფრის შემდეგ ექიმი, თუ საჭიროდ მიიჩნევს, გამოკვლევას დაგინიშნავთ. მაგალითად, ზედა სასუნთქი გზების ინფექციის, ყელის ტკივილის, პირის ღრუს ინფექციის დროს შესაძლოა გასინჯვაც გაკმაროთ; მონონუკლეოზზე ეჭვის შემთხვევაში ჩაგაბარებინოთ სისხლის ანალიზი მონონუკლეოზზე, ტუბერკულზის დროს – ტუბერკულოზზე და თან ლიმფური კვანსის ბიოფსიაც დაგინიშნოთ.
უშუალოდ კვანძის გამოსაკვლევად იყენებენ ულტრაბგერას, კომპიუტრეულ ტომოგრაფიას, მაგნიტურ-რეზონანსურ ტომოგრაფიას.
თუ გამოკითხვა და გასინჯვა არც ერთ შესაძლო მიზეზზე არ მიუთითებს, ექიმი გამოკვლევას დანიშნავს. როდესაც კვანძები მთელ სხეულზეა გადიდებული, ტარდება სისხლის საერთო ანალიზი და გულმკერდის რენტგენოგრაფია. ასევე შესაძლოა დაინიშნოს სისხლის გამოკვლევა ტუბერკულოზზე, აივ-ინფექციასა და მონონუკლეოზზე. ზოგჯერ საჭიროა ტოქსოპლაზმოზისა და სიფილისის გამორიცხვა, სახსრის ტკივილის, შეშუპების ან გამონაყარის დროს – სისტემური წითელი მგლურასი, რევმატოიდული ართრიტისა. თუ ექიმმა რომელიმე ორგანოს ავთვისებიანი სიმსივნის მეტასტაზი იეჭვა, აუცილებელია ლიმფური კვანძის ბიოფსია. ბიოფსიას ატარებენ მაშინაც, როცა ლიმფური კვანძების გავრცობილი შეშუპება 3-4 კვირაში არ ცხრება.
ანთებადი კვანძი
ლიმფური კვანძის ანთების გამოწვევა შეუძლიათ ბაქტერიებს, ვირუსებს, პროტოზოებს, სოკოებს. ყველაზე ხშირად ანთება სტრეპტოკოკის დამსახურებაა. ინფექციის გამომწვევი სხეულში დაზიანებული კანიდან (მაგალითად, ცელულიტის დროს) და ჭრილობიდან იჭრება. ლიმფადენიტის საფრთხე ყველაზე მეტად ემუქრებათ ლიმფედემის, ლიმფური შეშუპების მქონე პაციენტებს.
ლიმფური კვანძის ანთების ნიშნები
* კვანძები გადიდებულია;
* შეხებისას მტკივნეულია;
* კვანძის ზემოთ კანი წითელია;
* კვანძი სავსეა ჩირქით;
* სითხე კანზე გადმოდის.
ანთების მიზეზის დასადგენად ექიმი, რა თქმა უნდა, სხვა მონაცემებსაც გაითვალისწინებს: ხომ არ ამცივნებს ან აცხელებს ავადმყოფს, საეჭვო ადგილას ხომ არ უმოგზაურია უახლოეს წარსულში, დაზიანებული ხომ არ აქვს კანი, კატებთან ან სხვა ცხოველებთან ხომ არ ჰქონია კონტაქტი. ინფექციის დასადგენად შესაძლოა საჭირო გახდეს სისხლის ანალიზი, ლიმფური კვანძის ქსოვილის ან კვანძში არსებული სითხის მიკროსკოპული გამოკვლევა, მისი დათესვა.
მკურნალობა
ლიმფადენოპათიას არ მკურნალობენ – მკურნალობენ მიზეზს, რომელმაც მისი გადიდება გამოიწვია. ლიმფადენიტის სამკურნალოდ კი გამოიყენება ანტიბიოტიკები, ანთების საწინააღმდეგო, ტკივილის გამაყუჩებელი, სიცხის დამწევი პრეპარატები, შეშუპების ჩამცხრობი საშუალებები (მაგალითად, გრილი საფენები). საჭიროებისამებრ, კვანძს ქირურგიულად ამოკვეთენ.
რას ველოდოთ
ლიმფური კვანძის ინფექცია მკურნალობას თუ არ დაემორჩილა, შესაძლოა, აბსცესი – ჩირქით სავსე ღრუ – ჩამოყალიბდეს. მასში დრენაჟს დგამენ, ინფექციას კი ანტიბიოტიკებით ებრძვიან. შესაძლოა, თავად აბსცესიც გართულდეს, მაგალითად, ლიმფური კვანძის გარშემო კანის ინფიცირებით, ხოლო ყველაზე შორს წასულ შემთხვევაში – სეფსისითაც კი.
უზომოდ გადიდებული კვანძი, რომელიც ირგვლივ მდებარე ქსოვილებს აწვება, ზოგჯერ ამოკვეთას მოითხოვს. მაგალითად, გადიდებულმა იღლიისქვეშა კვანძმა ხელის სისხლძარღვებსა და ნერვებზე ზეწოლის გამო შესაძლოა ხელი დააზიანოს, მუცლისამ კი გაუვალობა გამოიწვიოს.
ლიმფური კვანძის ანთების თავიდან აცილების საუკეთესო გზაა, უყურადღებოდ არ დავტოვოთ ინფექცია, მოვუფრთხილდეთ კანს, დაზიანებისას კი, რა მიზეზითაც არ უნდა იყოს, კარგად დავიმუშაოთ რომელიმე ანტისეპტიკური ხსნარით.
ლიმფანგიტი – წითელი ზოლები კანზე
ლიმფური კვანძების შეშუპებასა და ანთებას ხშირად ვხვდებით. გაცილებით იშვიათია ლიმფური სადინარების ანთება – ლიმფანგიტი, რომელზეც კანზე გაჩენილი წითელი ზოლები მიგვანიშნებს, მაგრამ პროცესს ძალიან სწრაფი გავრცელება ახასიათებს, ამიტომ მას დროულად უნდა მივაქციოთ ყურადღება.
ლიმფანგიტს უმეტესად სტრეპტოკოკი იწვევს, ზოგჯერ – სტაფილოკოკიც. ანთება განსაკუთრებით ადვილად ემართებათ ადამიანებს, რომლებსაც სუსტი იმუნური სისტემა აქვთ, რაც იმას ნიშნავს, რომ ლიმფანგიტის განვითარების ალბათობას ზრდის დიაბეტი, იმუნოდეფიციტი, სტეროიდების ქრონიკული გამოყენება, ქიმიოთერაპიული მკურნალობა და სხვა.
ლიმფანგიტის გამომწვევი სხეულში შესაძლოა შეიჭრას ნაჩხვლეტი ჭრილობიდან (მაგალითად, ლურსმანზე დაბიჯებისას), მდინარეში ან ტბაში ბანაობისას მიღებული ჭრილობიდან, კანიდან მიშვებული ინფექციის, მაგალითად, ცელულიტის დროს, ინფიცირებული ქირურგიული ჭრილობიდან, კატის, ძაღლის, მწერის ნაკბენიდან, ნიადაგიდან (ასეთია, მაგალითად, სოკოვანი დაავადება სპოროტრიქოზი, რომელიც ხშირად ემართებათ მებაღეებსა და ფერმერებს).
თუმცა ლიმფანგიტი ყოველთვის ინფექციის ბრალი არ არის. მისი გამოწვევა ასევე შეუძლია კრონის დავადებას, ძუძუს, ფილტვის, კუჭის, პანკრეასის, სწორი ნაწლავის, პროსტატის კიბოს.
ნიშნები
ლიმფანგიტის დროს კანზე ჩნდება წითელი ზოლი, რომელიც ინფიცირებული ადგილიდან ახლოს მდებარე ლიმფურ კვანძებამდე მიდის, ხშირად – იღლიამდე ან საზარდულამდე. სიწითლე შესაძლოა ძლივს შესამჩნევიც იყოს და მკვეთრიც. შეხებისას მგრძნობიარეა. ზოგჯერ მასზე ბუშტუკებიც ჩნდება. გარდა ამისა, ლიმფანგიტს ახასიათებს:
* ჭრილობა, რომელიც არ ხორცდება;
* სისუსტე, უღონობა;
* შემცივნება;
* ლიმფური კვანძების შესივება;
* ცხელება;
* უმადობა;
* თავის ტკივილი;
* კუნთების ტკივილი.
ნებაზე მიშვებული პროცესის შემთხვევაში ინფექცია შესაძლოა სისხლში გავრცელდეს და სეფსისი გამოიწვიოს. სეფსისს ახასიათებს მაღალი სიცხე, გრიპისმაგვარი სიმპტომები და ზოგჯერ – ორგანოთა უკმარისობაც, ამიტომ თუ ადამიანს ტრავმის შემდეგ ლიმფანგიტის ნიშნები გამოაჩნდა და თავი ცუდად იგრძნო, დაუყოვნებლივ უნდა მიმართოს ექიმს ან სასწრაფო დახმარება გამოიძახოს.
დიაგნოზი და მკურნალობა
ლიმფანგიტს ექიმი მხოლოდ სიმპტომების საფუძველზეც ივარაუდებს. ის კარგად გასინჯავს პაციენტს, შეუმოწმებს ლიმფურ კვანძებს, მოძებნის ინფექციის წყაროს. შესაძლოა, მოითხოვოს სისხლის ანალიზი, გამომწვევის დასადგენად კი – სისხლის კულტურის შესწავლა. თუმცა მკურნალობას, როგორც წესი, პასუხის მიღებამდე იწყებენ, პასუხის მიღების შემდეგ კი, საჭიროებისამებრ, ცვლიან წამალს ან სხვასაც ამატებენ. სხვა მიზეზების გამოსარიცხად ექიმმა შესაძლოა საჭიროდ მიიჩნიოს შეშუპებული კვანძის ბიოფსიაც.
მკურნალობის მიზანი ინფექციის გავრცელების შეჩერებაა. ამისთვის ანტიბიოტიკებს უნიშნავენ, სწრაფი შედეგის მისაღწევად – დიდი დოზით ან ინტრავენურად. სოკოვან ინფექციას სოკოს საწინააღმდეგო პრეპარატებით მკურნალობენ, ვირუსულს –ვირუსის საწინააღმდეგოთი. ლიმფანგიტი ზოგჯერ ძალიან მტკივნეულია. ამ შემთხვევაში ტკივილგამაყუჩებლებს და ანთების საწინააღმდეგო საშუალებებს გამოწერენ. თუ აბსცესი ჩამოყალიბდა, ქირურგიულად ახდენენ მის დრენირებას. ზოგჯერ დაზიანებულ ქსოვილებს ან ლიმფურ კვანძსაც ამოკვეთენ. ასეთი ჩარევის შემდეგ პაციენტს შესაძლოა ფიზიოპროცედურები დასჭირდეს.
სახლში
ტკივილის გაყუჩება თბილი კომპრესებითაც შეიძლება: ცხელ წყალში დასველებული პირსახოცი დღეში სამჯერ ან მეტჯერ დაიდეთ მტკივან ადგილზე. სითბო სისხლის ნაკადს აძლიერებს და განკურნებას აჩქარებს. იმავე მიზნით შეგიძლიათ ცხელი შხაპის მიღებაც. გარდა ამისა, დაზიანებული ადგილი შეძლებისდაგვარად მაღლა ასწიეთ – ეს შეშუპებასაც დააცხრობს და ინფექციის გავრცელებასაც შეანელებს. ტკივილის დასამებლად პარაცეტამოლი ან იბუპროფენი მიიღეთ, თუმცა აჯობებს ესეც ექიმს შეუთანხმოთ.
ლიმფანგიტისგან განკურნებას დღეები, ზოგჯერ კვირები და თვეებიც კი სჭირდება. აღდგენის ტემპი იმაზეა დამოკიდებული, რამდენად სერიოზული იყო ინფექცია და რამდენად ჯანმრთელი იყო ადამიანი ინფიცირებამდე. სუსტი იმუნური სისტემის მქონე ადამიანებს, ჩვილებს და მოხუცებს გამოჯანმრთელებისთვის უფრო მეტი დრო სჭირდებათ. ზოგჯერ ლიმფანგიტი აზიანებს კანს, კუნთს ან სხვა ქსოვილს, რაც უფრო აგვიანებს განკურნებას. ზოგჯერ მორეციდივე ლიმფანგიტიც ვითარდება, რაც იმას ნიშნავს, რომ ავადმყოფობა გაივლის, მაგრამ რამდენიმე ხნის შემდეგ ისევ იჩენს თავს. უმეტესად მაშინ, როცა მისი მიზეზი რჩება, მაგალითად, ათლეტის ტერფის – სოკოვანი ინფექციით გამოწვეული დაავადების დროს.
ასე რომ, თუ კანზე წითელი, მტკივნეული ზოლები გაგიჩნდათ, ნუ დაელოდებით, თავისით როდის გაივლის – დაუყოვნებლივ მიმართეთ ექიმს. დროულად დაწყებული მკურნალობა პროცესსაც აჩერებს და გამოჯანმრთელებასაც აჩქარებს.
ვიცით, რომ ლიმფური კვანძის შესივების ყველაზე ხშირი მიზეზი ანთებითი პროცესია, მაგრამ ეს სიმპტომი ზოგჯერ ლიმფურ კვანძში სიმსივნის არსებობაზეც მიუთითებს, ამიტომ შესივებული კვანძი უყურადღებოდ არ უნდა დავტოვოთ.
ლიმფურ კვანძში სიმსივნე ორნაირად ჩნდება: ან კვანძშივე წარმოიქმნება, ან საიდანმე ვრცელდება. იმთავითვე ლიმფურ კვანძში აღმოცენებულ სიმსივნეს ლიმფომას უწოდებენ, სხვა სიმსივნიდან წამოსულს – ლიმფურ მეტასტაზს. ვინაიდან სიმსივნეების ნუსხა მრავალფეროვანია, ლიმფური კვანძის მეტასტაზი გაცილებით ხშირია, ვიდრე ლიმფომა.
გადმოტყორცნილი მეტასტაზი
სიმსივნური უჯრედი ლიმფურ კვანძში რომ მოხვდეს, თავდაპირველ სიმსივნეს უნდა მოსწყდეს, ლიმფურ სადინარს მიაღწიოს, მასში შეიჭრას და ლიმფის ნაკადს შეუერთდეს. ლიმფურ სისტემაში მოხვედრილი სიმსივნური უჯრედები მოგზაურობას უმეტესად ლიმფურ კვანძებში ასრულებენ. მართალია, მათი უმეტესობა თავისთავად თუ იმუნური სისტემის დამსახურებით კვდება, მაგრამ ერთი და ორი გადარჩენილიც საკმარისია, რომ გამრავლდეს და მეტასტაზი წარმოქმნას.
პირველი ლიმფური კვანძები, წესისამებრ, თავდაპირველი სიმსივნის მახლობლად ზიანდება.
როგორ პოულობენ
ნორმალური ლიმფური კვანძი ძალიან პატარა და ძნელი საპოვნელია, მაგრამ ანთებითი თუ სიმსივნური პროცესის დროს სივდება და ადვილი შესამჩნევი ხდება. სხეულის ზედაპირთან ახლოს მდებარე გადიდებული კვანძი ხელითაც შეიგრძნობა, ზოგჯერ კი თვალითაც ჩანს. მაგრამ თუ კვანძში მხოლოდ რამდენიმე სიმსივნური უჯრედია, გარეგნულად ის შესაძლოა საერთოდ არ შეიცვალოს.
თუ სიმსივნე ლიმფურ კვანძებშია გავრცელებული, ძირითადი კერის ამოკვეთის შემდეგ მისი ხელახლა განვითარების რისკი მაღალია, ამიტომ პირველადი კიბოს ამოკვეთისას ხშირად რამდენიმე ახლომდებარე (რეგიონულ) ლიმფურ კვანძსაც კვეთენ.
ზოგჯერ ლიმფური კვანძების გადარჩენა შესაძლებელია. ამისთვის მოდარაჯე კვანძის აღმოჩენის მეთოდს იყენებენ: სიმსივნეში შეჰყავთ სპეციალური ნივთიერება, რომელიც ღებავს პირველი რიგის ლიმფურ კვანძებს. ოპერაციის დროს სწორედ ამ კვანძებს იკვლევენ. თუ მათში ცვლილებები არ აღმოჩნდა, სხვა კვანძებს აღარ ამოკვეთენ.
ერთი კვანძის ამოკვეთას ბიოფსია ეწოდება, რამდენიმესას – დისექცია. შესწავლის მიზნით კვანძის ბიოფსია შეიძლება მისი ამოკვეთის გარეშეც ჩატარდეს ნემსით.
ლიმფური კვანძის ბიოფსიით მიღებული მასალის მიკროსკოპული შესწავლა ექიმს მიახვედრებს, საჭიროა თუ არა ოპერაციის შემდეგ ქიმიოთერაპია ან რადიოთერაპია.
კვანძიდან აღებული მასალა მიკროსკოპული გამოკვლევისას ძალიან ჰგავს პირველად სიმსივნეს. მაგალითად, ძუძუს კიბოდან მეტასტაზირებული უჯრედები – ძუძუს კიბოს უჯრედებს.
გადიდებული კვანძების პოვნა გამოსახვითი მეთოდების დახმარებითაც შეიძლება. მიიჩნევა, რომ გადიდებული ლიმფური კვანძი, რომელიც კიბოსთან ახლოს მდებარეობს, დიდი ალბათობით, სიმსივნურ უჯრედებს შეიცავს.
გამოსახვითი კვლევები
კვლევის ეს მეთოდები სხეულში ენერგიის სხვადასხვა ფორმას გზავნის. გამოკვლევა ტარდება რენტგენის სხივების, ულტრაბგერის, რადიაქტიური ნაწილაკების, მაგნიტური ველის დახმარებით. ამ პრინციპს ეფუძნება კომპიუტერული ტომოგრაფია, მაგნიტურ-რეზონანსული გამოსახვითი კვლევა (რომელსაც ჩვენში მაგნიტურ-რეზონანსულ ტომოგრაფიასაც ეძახიან), რენტგენოგრაფია, ულტრასონოგრაფია, ბირთვული სკანირება (ერთი მათგანია პეტი - პოზიტრონემისიური ტომოგრაფია).
კვანძში ჩასახლებული
თუ ლიმფურ კვანძში იმდენად ცოტა გადაგვარებული უჯრედია, რომ მათი აღმოჩენა მხოლოდ სპეციალური ტესტებითაა შესაძლებელი, მკურნალობა შესაძლოა არც შეცვალონ.
თუ სიმსივნემ კვანძის შემომსაზღვრელი შემაერთებელი ქსოვილი გაარღვია და გარსის ანუ კაფსულის გარეთ განაგრძო ზრდა, ექსტრაკაფსულარულ გავრცელებაზე საუბრობენ.
რაც უფრო მეტი სიმსივნური უჯრედია კვანძში, მით უფრო მეტია ალბათობა, ის სხეულის სხვა ნაწილებშიც იყოს გავრცელებული, მაგრამ, ვინაიდან სიმსივნე უპირველესად სწორედ ახლომდებარე ლიმფურ კვანძებში ვრცელდება, ძირითად კერასთან ერთად მათი ამოკვეთა ხშირად იცავს ავადმყოფს სხვა ადგილებში სიმსივნის გავრცელებისგან.
თუ სიმსივნე პირველადი კერისგან შორს მდებარე ლიმფურ კვანძებშია გავრცელებული, ქიმიური ან რადიაციული მკურნალობაა საჭირო.
სტადიის დასადგენად
მკურნალობის სტრატეგია სიმსივნის ტიპსა და სტადიაზეა დამოკიდებული. სტადიის დასადგენად კი ლიმფურ კვანძებში მეტასტაზების არსებობასაც ითვალისწინებენ. ხშირად მიმართავენ TNM კლასიფიკაციას, სადაც T თავდაპირველი სიმსივნეა, N – ლიმფური კვანძები, M – მეტასტაზები.
ვნახოთ, როგორი განისაზღვრება სიმსივნის სტადია ლიმფური კვანძების მიხედვით:
*თუ პირველადი კერის ახლომდებარე ლიმფურ კვანძებში სიმსივნე არ აღმოჩნდა, N-ის მნიშვნელობა 0-ის ტოლი იქნება; იმის მიხედვით, მხოლოდ ახლომდებარე ლიმფურ კვანძებშია გავრცელებული სიმსივნე თუ შორეულშიც, რამდენი კვანძია პროცესში ჩათრეული და რამდენად დიდია ისინი - 1-ის, 2-ის ან 3-ის.
თუ TNM კლასიფიკაციით სიმსივნეს დაბალი რიცხვითი მნიშვნელობა მიენიჭა, სიმსივნის მკურნალობაც ადვილი იქნება და შედეგიც უკეთესი. მაგალითად, T1, N0, M0 სტადია ნიშნავს, რომ სიმსივნე საკმაოდ ადრე აღმოაჩინეს და მეტასტაზები არც ლიმფურ კვანშებშია და არც სხვა ორგანოებში.
ამოკვეთილი კვანძები
ლიმფური სადინარები, რომლებიც პერიფერიებიდან უჯრედშორის სითხეს აგროვებს და გულისკენ გადადენის, როგორც უკვე იცით, გზადაგზა ლიმფური კვანძებითაა დახუნძლული. ლიმფა კვანძში ერთი მხრიდან შედის და მეორიდან გადის. ლიმფური კვანძის ამოკვეთისას ლიმფურ ძარღვებში ჩიხი ჩნდება, ამიტომ ქსოვილში ლიმფა გროვდება, შესაბამისი რეგიონი შუპდება, ვითარდება ლიმფედემა, რაც სერიოზული და სამუდამო პრობლემაა. რაც უფრო მეტი კვანძია ამოკვეთილი, მით უფრო მეტადაა გამოხატული ლიმფედემა. კვანძების ამოკვეთის თანმხლები დისკომფორტის მთავარი მიზეზი სწორედ ის გახლავთ.
ზოგ ავადმყოფს უსაფუძვლოდ ეშინია კვანძების ამოკვეთის გამო იმუნური სისტემის დასუსტებისა. იმუნური სისტემა საკმაოდ დიდია, ის მთელ ორგანიზმშია განაწილებული და რამდენიმე კვანძის ამოკვეთა მას ვერაფერს დააკლებს.
ლიმფომა
ლიმფომა ლიმფურ კვანძში არსებული ლიმფოციტებისგან, სისხლის თეთრი უჯრედებისგან, ვითარდება და ორნაირია: ჰოჯკინისა და არაჰოჯკინის. ისინი სხვადასხვანაირად რეაგირებენ მკურნალობაზე. სხვადასხვანაირია მათი პროგრესირების უნარიც. სწორედ ამიტომაა მნიშვნელოვანი მათი და მათივე ქვეტიპების ერთმანეთისგან დიფერენცირება. აქვე გეტყვით, რომ ჰოჯკინის ლიმფომაზე მიუთითებს მიკროსკოპული გამოკვლევისას რიდ-სტენბერგის უჯრედების პოვნა.
ლიმფური კვანძში ბევრი B და T ლიმფოციტია. B უჯრედები ბაქტერიებისა და ვირუსების საწინააღმდეგო ანტისხეულებს წარმოქმნიან. T უჯრედების ნაწილი მიკრობებსა და სხეულის გადაგვარებულ უჯრედებს ანადგურებს, ნაწილი კი იმუნური სისტემის სხვა უჯრედების ფუნქციას არეგულირებს, მათ მოქმედებას აჩქარებს ან ანელებს.
ვინაიდან ლიმფური სისტემა მთელ სხეულშია დაქსაქული, ლიმფომის განვითარება ნებისმიერ ადგილასაა მოსალოდნელი: ლიმფურ სადინარებში, ელენთაში, ძვლის ტვინში, თიმუსში, ადენოიდებსა და ტონზილებში, საჭმლის მომნელებელ ტრაქტში.
ჰოჯკინის ლიმფომა
ჰოჯკინის ლიმფომა B უჯრედების ლიმფომაა. ყველაზე ხშირად ის სხეულის ზედა ნაწილში არსებულ ლიმფურ კვანძებში ვითარდება: გულმკერდში, კისერზე, იღლიის ქვეშ. იშვიათად, გვიან სტადიებზე, შესაძლოა გავრცელდეს ღვიძლში, ფილტვებში, ძვლის ტვინში.
არაჰოჯკინის ლიმფომა
არაჰოჯკინის ლიმფომა, გარდა ლიმფური კვანძებისა და სხვაგან მდებარე ლიმფური ქსოვილისა, იშვიათად კანზეც ვითარდება. ისიც უმეტესად B უჯრედებისგან წარმოიქმნება. მისი კლასიფიკაცია დაფუძნებულია იმაზე, რომელი ტიპის ლიმფოციტისგან წარმოიშვა, როგორია მისი მიკროსკოპული სურათი, რა ქრომოსომული თავისებურებები აქვს და რა პროტეინები აღმოჩნდება მისი უჯედების ზედაპირზე.
არაჰოჯკინის ლიმფომის შეფასებისას დიდი მნიშვნელობა აქვს ლიმფომის ზრდისა და გავრცელების სიჩქარეს. ინდოლენტური ლიმფომები ნელა იზრდება და ვრცელდება. ექიმი შესაძლოა დაკვირვებას დასჯერდეს და მკურნალობა არც კი დაიწყოს. ამის მაგალითია ფოლიკულური ლიმფომა. აგრესიული ლიმფომის ზრდა და გავრცელება კი სწრაფად მიმდინარეობს და ამ დროს სასწრაფო მკურნალობაა საჭირო. ასეთია, მაგალითად, დიფუზური B-უჯრედოვანი ლიმფომა.
ლიმფომა, ზრდის ტემპისგან დამოუკიდებლად, შესაძლოა გავრცელდეს როგორც ლიმფური სისტემის სხვა ნაწილში, ისე სხვა ორგანოებშიც: ღვიძლში, თავის ტვინში, ძვლის ტვინში.
საყურადღებო ნიშნები
ლიმფომას, გარდა ლიმფური კვანძის გადიდებისა, ახასიათებს მუდმივი დაღლილობა, მაღალი ტემპერატურა, ღამის ოფლიანობა, ქოშინი, წონის უმიზეზო კლება, კანის ქავილი. ამ ჩივილების შემთხვევაში აუცილებლად ექიმს უნდა მიმართოთ.
