რა სარგებლობა მოაქვს იმუნიზაციას?

მეოცე საუკუნის მედიცინის იმ მიღწევათა ნუსხაში, რომლებმაც კაცობრიობის ისტორია შეცვალა, პირველ ადგილს იმუნიზაცია იკავებს. ყოველი წლის აპრილის ბოლოს მსოფლიო იმუნიზაციის კვირეულს აღნიშნავს. ღონისძიებას, ტრადიციისამებრ, უერთდება საქართველოც, რომელიც კვირეულის ფარგლებში საზოგადოების ინფორმირებულობისა და ჩართულობის ასამაღლებლად სხვადასხვა ღონისძიებას მართავს. ურიგო არ იქნება, ჩვენც ჩავერთოთ ამ კამპანიაში და ვაქცინაციის შესახებ მეტი გავიგოთ.

იმუნიზაციის გარეშე თანამედროვე მსოფლიო ძნელი წარმოსადგენია. ვაქცინაცია რომ არა, ყვავილი, ნომერი პირველი ინფექციური მკვლელი, ყოველ წელს ათიათასობით ადამიანს შეიწირავდა, უამრავ ხალხს მიაჯაჭვავდა ეტლს პოლიომიელიტი, ბანალური წითურა ნაყოფის უმძიმეს პათოლოგიებს გამოიწვევდა, ვერავინ გადაურჩებოდა ცოფს... საბედნიეროდ, დღეს ამ სურათის მხოლოდ წარმოდგენა გვიწევს და ეს იმუნიზაციის დამსახურებაა. ექსპერტთა შეფასებით, საყოველთაო ვაქცინაცია ყოველწლიურად თავიდან გვაცილებს ორიდან სამ მილიონამდე ადამიანის სიკვდილს.

მიუხედავად ამისა, იმუნიზაციას მოწინააღმდეგეებიც ჰყავს. ზოგი ვაქცინების უსაფრთხოებას აყენებს ეჭვქვეშ, ზოგი – მათ ეფექტურობას, ზოგიც – ვაქცინაციის აუცილებლობას. აქვს თუ არა ამ მოსაზრებებს საფუძველი? რა პრობლემებისა და გამოწვევების წინაშე დგას იმუნიზაცია დღეს და არის თუ არა ის უნაკლო? შევეცდებით, თანამედროვე სამედიცინო ცოდნის მოშველიებით ამ კითხვებს დამაჯერებლად ვუპასუხოთ.

• სტუმარმასპინძლობა იმუნურად

პათოგენური მიკრობები სხეულში სხვადასხვა გზით იჭრებიან. იმუნური სისტემა სწორედ იმისთვის არსებობს, რომ ამოიცნოს ისინი და ორგანიზმიდან განდევნოს. იმუნური სისტემა უჯრედების, ქსოვილებისა და ორგანოების ქსელია, რომელიც ამ მიზნის მისაღწევად შეთანხმებულად მუშაობს.

იმუნური სისტემა სტუმართმოყვარეობით არ გამოირჩევა, თუმცა ეს ის შემთხვევაა, როდესაც ადამიანისთვის არცთუ საქებარ ამ თვისებას ორგანიზმისთვის მხოლოდ სიკეთე მოაქვს. შეამჩნევს თუ არა “უცხოს”, იმუნური სისტემა განგაშის ზარს შემოჰკრავს და მასთან ბრძოლას იწყებს. უმეტესად ის ისე მიაბრძანებს მიკრობს იმუნურ სანაგვეზე, ვერც კი ვიგებთ, რომ ორგანიზმის საზღვრები მტერმა გადმოლახა.

ამასთან, იმუნიტეტს შესანიშნავი მეხსიერება აქვს: ინფექციასთან მორიგი შეხვედრის დროს მყისვე ამოიცნობს მას და დაუყოვნებლივ აამოქმედებს თავდაცვის სისტემას. ამიტომ არის, რომ ზოგი ინფექცია სიცოცხლეში მხოლოდ ერთხელ გვხვდება.

• იმუნური სისტემის შეცდომები

სამწუხაროდ, ადამიანის ორგანიზმს ურიცხვი პათოგენური მიკრობი ემტერება. იმუნურ სისტემას მილიონობით უცხოს დამახსოვრება, ამოცნობა და უვნებელყოფა უწევს, ამიტომ ზოგჯერ ისიც ცდება – გამომწვევს ვერ ცნობს და ყოველთვის, როცა მიკრობი სხეულში შეაღწევს, ავადმყოფობა ხელახლა იჩენს თავს.

იმუნიტეტის კიდევ ერთი შეცდომა ის არის, რომ მიკრობებთან ბრძოლისას ზოგჯერ ორგანიზმის ჯანმრთელი უჯრედებიც შემოაკვდება ხოლმე.

• ვწვრთნით და ვამზადებთ

ვაქცინა იმუნურ სისტემას მომავალი საფრთხისთვის წვრთნის. ის დახოცილი ან მოდიფიცირებული მიკრობებისგან, მათი ნაწილებისგან ან დნმ-სგან შედგება. ვაქცინა ორგანიზმს “ატყუებს” – აფიქრებინებს, რომ ინფექცია შეხვდა. იმუნური სისტემა თავს ესხმის მოჩვენებით მტერს და თავის ჯარისკაცებს მომავალი ბატალიებისთვის ამზადებს. ამ გზით ადამიანი ინფექციის მიმართ იმუნიტეტს გამოიმუშვებს – თუ მას მომავალშიც შეეჯახა, სათანადოდ შეიარაღებული დახვდება.

ვაქცინის გამოგონებამდე მის როლს, შეიძლება ითქვას, თავად ინფექცია ასრულებდა – თუ ერთხელ მოიხდიდი, მეორედ აღარ შეგხვდებოდა (ცხადია, ისეთი დაავადებები იგულისხმება, რომლებიც მყარ იმუნიტეტს ტოვებს). უბედურება ის იყო, რომ შესაძლოა, დაავადების მეორედ მოხდის შანსი აღარც კი მოგცემოდათ...

1796 წელს მედიცინაში ნამდვილი რევოლუცია მოხდა: ედუარდ ჯენერმა მიაგნო გზას, ისე გამოეწვია იმუნიტეტი, რომ თავად დაავადება ადამიანს არ დამართვოდა. მან მიკრობებთან მიკრობებითვე ბრძოლის მეთოდი შეიმუშავა. მომდევნო თაობის მეცნიერებს ისღა დარჩენოდათ, მიკრობთა დამაავადებელი თვისებები შეესუსტებინათ და მათი უვნებელი ორეულები შეექმნათ.

• ორეულები

ზოგიერთი ინფექცია კაცობრიობამ მანამდე დაამარცხა, სანამ მათ გამომწვევებს აღმოაჩენდნენ. პირველად ყვავილის ვაქცინა შეიქმნა. ამ უმძიმეს დაავადებას ათასობით ადამიანი ეწირებოდა. ჯენერმა შეამჩნია, რომ ის, ვინც ერთხელ გადაიტანდა ინფექციას, მეორედ ავად აღარ ხდებოდა, ამიტომ გაბედა და ძროხის ყვავილით დაავადებულის წყლულის შიგთავსი, რომელიც ადამიანისთვის ნაკლებსაშიშ მიკრობებს შეიცავდა, ჯანმრთელ ადამიანს შეუყვანა. ასე ჩატარდა პირველი “აცრა”.

ეს მეთოდი მანამდეც მოუსინჯავთ, ოღონდ მასალას იღებდნენ არა ძროხის, არამედ ადამიანის ყვავილით დაავადებულის წყლულიდან, მისი ვირუსი კი გაცილებით საშიში გახლდათ, ამიტომ “აცრილები” ხშირად იხოცებოდნენ კიდეც.

დღეს ვაქცინაციის ისტორიას XVIII საუკუნის მიწურულიდან, ჯენერის მეთოდის გამოცდის დღიდან ითვლიან.

იმუნიზაციის ისტორიის არანაკლებ მნიშვნელოვანი თარიღია 1885 წლის ის დღე, როდესაც დიდმა ფრანგმა მეცნიერმა ლუი პასტერმა ცოფის ვაქცინა გამოსცადა.

ამრიგად, ვაქცინაცია ძველი და ნაცადი მეთოდია, თუმცა თავდაპირველად მედიკოსთა მიგნებები შემთხვევითი ხასიათისა იყო. მეცნიერებას კიდევ ბევრი დრო დასჭირდა ყველაფრის ასახსნელად და გეგმაზომიერი ნაბიჯების გადასადგმელად. ამჟამად გაშიფრულია ინფექციათა მექანიზმი, შექმნილია მრავალი ვაქცინა, იქმნება ახლები. იმუნიზაციის წყალობით დამარცხებულია ყვავილი, თითქმის აღმოფხვრილია პოლიომიელიტი, მკვეთრადაა შემცირებული წითელათი, წითურათი და ცოფით ავადობა…

სანამ ვაქცინაციის წესებზე, ჩვენებებზე, უკუჩვენებებსა და ცრუ უკუჩვენებებზე გადავიდოდეთ, ვაქცინის ტიპებზე ვთქვათ რამდენიმე სიტყვა.

• ცოცხალი ვაქცინა

ცოცხალი ვაქცინა ცოცხალ მიკროორგანიზმებს შეიცავს, რომლებიც ლაბორატორიულად ისე არიან დასუსტებულნი, რომ ავადმყოფობის გამოწვევის უნარი აღარ შესწევთ. ცოცხალი ატენუირებული (დასუსტებული) ვაქცინა ბუნებრივ ინფექციასთან ყველაზე ახლოს დგას, ძლიერ უჯრედულ და ჰუმორულ რეაქციებს იწვევს და მძლავრი იმუნიტეტის ჩამოყალიბებას განაპირობებს. ერთი ან ორი დოზა საკმარისია, რომ ადამიანი სამუდამოდ იყოს დაზღვეული ამ ინფექციისგან.

მნიშვნელოვან უპირატესობასთან ერთად ცოცხალ ვაქცინას რამდენიმე ნაკლიც აქვს. ცვალებადობა ცოცხალი არსების თვისებაა. ატენუირებული ვაქცინისთვის გამოყენებული მიკრობებიც მუტაციის კანონზომიერებას ემორჩილებიან, ამიტომ არსებობს ალბათობა, დასუსტებულმა მიკრობმა ვირულენტური ფორმა დაიბრუნოს და დაავადება გამოიწვიოს. ცოცხალი ვაქცინის გამოყენება უკუნაჩვენებია მათთან, ვისაც იმუნიტეტი დაქვეითებული აქვს, მაგალითად, შიდსით დაავადებულებთან, ქიმიოთერაპიის ჩატარების შემდეგ.

ვირუსებისგან ცოცხალი ვაქცინების შექმნა გაცილებით ადვილია, ვიდრე ბაქტერიებისგან – ვირუსები მარტივი ორგანიზმები არიან და არც ისე ბევრი გენი აქვთ, ამიტომ მეცნიერებს მათი მართვა არ უჭირთ, ბაქტერიების გენომი კი ათასობით გენისგან შედგება და მათი კონტროლი ძალიან ძნელია.

• ინაქტივირებული ვაქცინა

ინაქტივირებული ვაქცინის დასამზადებლად მიკრობებს ქიმიური ნივთიერებებით, სხივებით ან მაღალი ტემპერატურით ხოცავენ. ასეთი ვაქცინა ცოცხალზე სტაბილური და უსაფრთხოა – მკვდარ მიკრობებს მუტაცია არ შეუძლიათ. მისი ტრანსპორტირება და შენახვაც უფრო ადვილია, ამიტომ ინაქტივირებული ვაქცინა ფართოდ შეიძლება მიეწოდოს განვითარებად ქვეყნებს. რაც შეეხება ნაკლოვანებებს, ცხადია, მკვდარი მიკრობი უფრო სუსტ იმუნურ პასუხს იწვევს, ამიტომ სრულყოფილი იმუნიტეტის ფორმირებისთვის საჭიროა განმეორებითი აცრა, რევაქცინაცია, ეს კი მოუხერხებელია იმ ქვეყნებისთვის, სადაც მოსახლეობას სამედიცინო დაწესებულებებთან რეგულარული კონტაქტი არ აქვს და დროულად ვერ იტარებს აცრებს.

• ანტიგენი მიკრობის ნაცვლად

ზოგი ვაქცინა არა მთელ მიკრობს, არამედ მხოლოდ მის ანტიგენებს შეიცავს – ერთს ან რამდენიმეს. შეგახსენებთ, სწორედ ანტიგენები აძლევს ბიძგს იმუნიტეტის ფორმირებას. ზოგჯერ ვაქცინას ეპიტოპისგან – ანტიგენის სპეციფიკური ნაწილისგანაც ქმნიან, რომელიც ანტისხეულებსა და ე.წ. თ უჯრედებს უკავშირდება.

იმის განსაზღვრა, სახელდობრ რომელი ანტიგენი ასტიმულირებს იმუნურ სისტემას, რთული და შრომატევადი საქმეა, თუმცა ასეთ ვაქცინას დიდი უპირატესობაც აქვს: ვინაიდან მიკრობის სხვა მოლეკულებს არ შეიცავს, მისი შეყვანისას თანმხლები ეფექტების ალბათობა მინიმალურია.

ამ გზითაა მიღებული ბ ჰეპატიტის ვაქცინა, ამჟამად კი ც ჰეპატიტის ვაქცინაზე მუშაობენ.

• ტოქსოიდური ვაქცინა

ტოქსოიდური ვაქცინა იმ ბაქტერიებისგან თავის დასაცავად იქმნება, რომლებიც ტოქსინებს გამოიმუშავებენ. მეცნიერებმა აღმოაჩინეს, რომ შესაძლებელია ტოქსინების უვნებელყოფა ფორმალინით, ფორმალდეჰიდით და სტერილური წყლით. “დეტოქსიფიცირებული” ტოქსინები, რომლებსაც ანატოქსინებს ვუწოდებთ, ორგანიზმისთვის უსაფრთხოა, თუმცა იმუნურ პასუხს ასტიმულირებს. ასეთებია, მაგალითად, დიფტერიისა და ტეტანუსის ვაქცინები.

• კონიუგირებული ვაქცინა

თუ ბაქტერია ნახშირწყლების მოლეკულებით არის დაფარული, მასთან საბრძოლველად კონიუგირებულ ვაქცინას ქმნიან. პოლისაქარიდული ფენა ბაქტერიას ნიღბავს და ბავშვის უმწიფარი იმუნური სისტემა ინფექციას ვეღარ ცნობს, კონიუგირება კი ოსტატურად შენიღბული მტერის ამოცნობის საშუალებას იძლევა.

კონიუგირებული ვაქცინის დამზადებისას საჭირო მიკრობის ანტიგენს ან ტოქსინს მეცნიერები სხვა ისეთ მიკრობს უკავშირებენ, რომლის ამოცნობაც ბავშვის იმუნურ სისტემას არ გაუჭირდება. შედეგად ორგანიზმი პოლისაქარიდის საწინააღმდეგო იმუნიტეტსაც გამოიმუშავებს. ასეთი ვაქცინის ნაირსახებაა ჰემოფილუს ინფლუენცას კონიუგირებული ვაქცინა.

• დნმ-ვაქცინა

დნმ-ვაქცინის შესაქმნელად მიკრობის გენომის შესწავლაა საჭირო. ვაქცინა იმ გენის წინააღმდეგაა მიმართული, რომელიც ანტიგენს აკოდირებს. ასეთი ვაქცინების უმეტესობა ექსპერიმენტულ სტადიაზეა, თუმცა ძალზე პერსპექტიულად მიიჩნევა. ზოგიერთ მათგანს უკვე პრაქტიკაშიც იყენებენ.

მოგეხსენებათ, ორგანიზმის ფუნქციობისთვის საჭირო ყოველგვარი ინფორმაცია დნმ-შია დაშიფრული. ყველა ანტიგენს თავისი მაკოდირებელი გენი აქვს. კვლევებმა აჩვენა, რომ როდესაც ანტიგენის გენი ორგანიზმში შეყავთ, ზოგიერთი უჯრედი მის დნმ-ს იღებს. დნმ ამ უჯრედებს ანტიგენის წარმოქმნას “აიძულებს”. უჯრედები ანტიგენებს წარმოქმნიან და საჩვენებლად თავიანთ ზედაპირზე “გამოფენენ”. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ადამიანის ორგანიზმის უჯრედები ერთგვარ ვაქცინაწარმომქმნელ საწარმოებად იქცევიან, რომლებიც იმუნიტეტის მასტიმულირებელ ანტიგენებს გამოიმუშავებენ, მერე კი თვითონვე ქმნიან მათგან თავის დასაცავ იარაღს.

დნმ-ვაქცინას დაავადების გამოწვევა არ შეუძლია, რადგან მიკრობს არ შეიცავს. გარდა ამისა, მისი წარმოება იაფი და მარტივია. მასზე მეცნიერები დიდ იმედს ამყარებენ. ამჟამად გრიპისა და ჰერპესის დნმ-ვაქცინების ადამიანებზე გამოცდა მიმდინარეობს.

• რეკომბინანტული ვექტორული ვაქცინა

ესეც ექსპერიმენტული ვაქცინაა. ატენუირებულ ვირუსს ან ბაქტერიას ორგანიზმში სამიზნე მიკრობის დნმ-ს შესაყვანად იყენებენ. ვექტორი კი ის ბაქტერია ან ვირუსია, რომელიც გადამტანის ფუნქციას ასრულებს. უვნებელი მიკრობი მავნეს იმიტაციას ახდენს და იმუნურ პასუხს აღძრავს. შედეგად მძლავრი იმუნიტეტი წარმოიქმნება. ამჟამად მეცნიერები შიდსის, ცოფისა და წითელას რეკომბინანტული ვექტორული ვაქცინების შესაქმნელად მუშაობენ.

• ვაქცინაცია მუშაობს!

2017 წლის იმუნიზაციის კვირეულის თემაა “ვაქცინაცია მუშაობს”. მართლაც, იმუნიზაცია ძალზე შედეგიანია. ვაქცინის ეფექტურობა და უსაფრთხოება ზედმიწევნით მოწმდება. რა თქმა უნდა, ამქვეყნად არაფერია უნაკლო, მაგრამ ვაქცინის შემთხვევაში სარგებელი ბევრად აღემატება რეალურ თუ პოტენციურ რისკს. ბავშვებთან ვაქცინაცია ასიდან თითქმის ასივე შემთხვევაში (სხვადასხვა მონაცემებით – 90-100%-ში) იწვევს იმუნიტეტის ფორმირებას. ვაქცინათა ეფექტურობაში დასარწმუნებლად შეგიძლიათ თვალი გადაავლოთ ვაქცინით მართვადი ნებისმიერი დაავადების გავრცელების ტენდენციას – ვაქცინის შექმნის პარალელურად მათი გავრცელება ერთმნიშვნელოვნად იკლებს.

• იმუნიზაციის პროგრამების წყალობით უკანასკნელი ოცი წლის განმავლობაში მსოფლიოში ყოველწლიურად ბავშვთა სიკვდილის 3 მილიონამდე შემთხვევის თავიდან აცილება მოხერხდა.
• 750 000 ბავშვი ვაქცინაციამ გადაარჩინა სიბრმავეს, ინვალიდობას, გონებრივ ჩამორჩენილობასა და სხვა შეუქცევად დარღვევებს.
• 2000-2013 წლებში მხოლოდ წითელას სამკომპონენტიანი ვაქცინით მსოფლიოში თავიდან იქნა აცილებული წითელათი გარდაცვალების 15.6 მილიონი შემთხვევა.
• ვაქცინების ეფექტიანობის მაგალითებია ბ ტიპის ჰემოფილუს ინფლუენცა და პნევმოკოკური ინფექცია. მათ წილად ხუთ წლამდე ასაკის ბავშვთა სიკვდილობის 2-5% მოდის. ჯანმოს მონაცემებით, 2008 წელს მსოფლიოში ხუთ წლამდე ასაკის 199 000 აივუარყოფითი ბავშვი ჰემოფილუს ინფლუენცას ბ ტიპის ინფექციით გარდაიცვალა, 476 000 კი – პნევმოკოკური ინფექციით. ვფიქრობთ, აშკარაა, რამხელა სიკეთის მოტანა შეუძლია ამ დაავადებათა ვაქცინაციას. სხვათა შორის, რამდენიმე წელია, ეს ვაქცინები საქართველოს იმუნიზაციის ეროვნულ კალენდარშიცაა შეტანილი. ამჟამად, კალენდრის მიხედვით, ტარდება კიდევ ტეტანუსის, ტუბერკულოზის, ყივანახველას, პოლიომიელიტის, ბ ჰეპატიტის, დიფტერიის, როტავირუსული ინფექციის, წითელას, წითურას, ყბაყურას იმუნიზაცია.

• ძალა ერთობაშია

ზოგჯერ მშობლები ვაქცინაციაზე უარს იმ მოსაზრებით ამბობენ, რომ ესა თუ ის დაავადება მათ ქვეყანაში გავრცელებული არ არის და ბავშვს ინფიცირების საფრთხე არ ემუქრება. სინამდვილეში გლობალიზაცია ვაქცინაციას აქტუალურობას მატებს. მიკრობები საზღვრებს არ ცნობენ. მას შემდეგ, რაც ადამიანებმა უფრო ხშირად დაიწყეს საზღვრების გადაკვეთა, ინფექციათა გავრცელებამაც მოიმატა. აი, მარტივი მაგალითი: 2000 წელს იმუნიზაციის შედეგად აშშ0ში წითელა თითქმის გაქრა, მაგრამ 2005 წელს დაავადებამ კვლავ იფეთქა. მიზეზი ერთი (!) ტურისტი იყო, რომელმაც ინფექცია ევროპიდან შემოიტანა და აუცრელ ბავშვებს გადასდო. როგორც ხედავთ, “კომაში მყოფი” დაავადების “რეანიმაციისთვის” ერთი ავადმყოფიც საკმარისია.

ვაქცინა იცავს არა მხოლოდ მას, ვინც აცრას იკეთებს, არამედ მთელ საზოგადოებას. “თუ თავად ვიქნები დაზღვეული, სხვებსაც დავიცავ”, – ამ კონცეფციას ცომმუნიტყ იმმუნიტყ (ერთობა-იმუნიზაცია) ეწოდება. როცა საზოგადოების სათანადო ნაწილი ინფექციისგან დაზღვეულია, დაზღვეულია მთელი საზოგადოება. კონცეფცია ერთიორად მნიშვნელოვანია ორსულებთან ან დაქვეითებული იმუნიტეტის მქონე პირებთან მიმართებით – ის, ვინც ვაქცინაციას ვერ იტარებს, საზოგადოების ერთობის იმედად რჩება.

გვანცა გოგოლაძე