სხეულის ტემპერატურის ცვლილება

“მაღალი, დაბალი...”
ადამიანის სხეულს მუდმივი, მყარი, გარემოს ტემპერატურისგან თითქმის დამოუკიდებელი ტემპერატურა აქვს, რომელსაც თერმორეგულაციის ცენტრიარეგულირებს, მაგრამ არსებობს ექსტრემალური სიტუაციები, როდესაც სხეულის ტემპერატურა ნორმაზე გაცილებით მაღლა იწევს ან, პირიქით, ეცემა. ჰიპერ- და ჰიპოთერმიის შესახებ “ავერსის კლინიკის” ოჯახის ექიმი მედეა ტუღუში გვესაუბრება.

– ქალბატონო მედეა, რა ქმნის სხეულის ნორმალურ ტემპერატურას?

– ადამიანის ორგანიზმში სითბო მუდმივად წარმოიქმნება. სხეულსა და გარემოს შორის თბოცვლა განუწყვეტლივ მიმდინარეობს, მაგრამ სხეულის ტემპერატურა ნორმალური რჩება. ორგანიზმში სითბოს მთავარი რეგულატორი ჰიპოთალამუსია. ტემპერატურის მომატების ან დაქვეითების შემთხვევაში თერმორეცეპტორებიდან, რომლებითაც ადამიანის მთელი სხეულია დაფარული (ისინი უმთავრესად კანშია თავმოყრილი), ინფორმაცია სწორედ ჰიპოთალამუსს მიეწოდება. ამის შემდეგ ნერვულ-ენდოკრინული ჰორმონების ზემოქმედებით ოფლის გამოყოფა და აორთქლება ძლიერდება, რაც ამცირებს სხეულის ტემპერატურას, ან, პირიქით, მცირდება, რათა ორგანიზმმა ნორმალური ტემპერატურა შეინარჩუნოს.
სხეულის ნორმალური ტემპერატურა მკაცრად არ არის განსაზღვრული. ჩვეულებრივ, ის 36,5-დან 37,2°C-მდე მერყეობს, დღე-ღამის განმავლობაში 0,5-1°C-ით იცვლება, მაქსიმალურ მნიშვნელობას საღამოს 16-18 საათზე აღწევს, მინიმალურს კი ნაშუაღამევს, 3-4 საათზე (ღამის ცვლაში მომუშავეებში – პირიქით). გარდა ამისა, ტემპერატურა იცვლება მენსტრუალური ციკლის ფაზების შესაბამისად, იმატებს ფიზიკური დატვირთვის დროს. განსხვავდება სხვადასხვა ეთნიკური წარმოშობის ადამიანებშიც. ტემპერატურის მაჩვენებლები ასევე დამოკიდებულია საკვების მიღებაზე, ემოციურ ლაბილურობაზე, ვარჯიშზე, გაზომვის წინ ცივი ან ცხელი აბაზანის მიღებასა და კლიმატურ პირობებზე – გარემოს მაღალი ტემპერატურისა და მაღალი ტენიანობის პირობებში ის შესაძლოა ჩვეულზე 0.9°C-ით მეტი იყოს.
28°C-ზე დაბალი და 42°C-ზე მაღალი ტემპერატურა კრიტიკულად მიიჩნევა.
– ტემპერატურის გაზომვის რა მეთოდებია მიღებული?
– XIX საუკუნის სამოციანი წლებიდან სხეულის ტემპერატურას თერმომეტრით ზომავენ. თერმომეტრი სიტყვასიტყვით სიცხის (სითბოს) გამზომს ნიშნავს. დიდი ხანია, რაც ეს ხელსაწყო ადამიანის ცხოვრების განუყრელ თანამგზავრად იქცა. ტემპერატურა იზომება პირის ღრუში (ორალური მეთოდი), 
იღლიისქვეშა ფოსოში, უკანა ტანში (რექტალური გაზომვა), საშოში (ვაგინალური მეთოდი). დღეისთვის უპირატესობა გაზომვის რექტალურ მეთოდს ენიჭება, რაც შვედეთის ერებრუს უნივერსიტეტში ჩატარებულმა გამოკვლევებმაც დაადასტურა – ამ დროს თერმომეტრი სხეულის შიგნით იმყოფება და გარეგანი ფაქტორები მასზე ნაკლებად მოქმედებს.
– ტემპერატურის როგორი მაჩვენებელი ითვლება ჰიპოთერმიად, რა იწვევს მას და როგორ დავეხმაროთ ამ მდგომარეობაში მყოფ ადამიანს?
– ჰიპოთერმია სხეულის ტემპერატურის 35°C-ზე მეტად დაქვეითებას ეწოდება. მისი მიზეზია:
1) სითბოს გამომუშავების შემცირება, რაც შესაძლოა გამოიწვიოს ფარისებრი ჯირკვლის ფუნქციის დაქვეითებამ, თირკმელზედა ჯირკვლის ქერქის ფუნქციის დაქვეითებამ, სისხლში შაქრის რაოდენობის შემცირებამ, კვების დარღვევამ. ასეთი ჰიპოთერმია უმეტესად დღენაკლულებსა და ხანდაზმულებს უვითარდებათ.
2) სითბოს გაძლიერებული გაცემა, რაც ხდება სისხლძარღვთა გაფართოების, სიცივესთან ექსპოზიციის, ხანგრძლივი ქირურგიული ჩარევის, დიდი ოდენობით შეუმთბარი ხსნარის გადასხმის დროს. წყალში ჰიპოთერმია 25-ჯერ უფრო სწრაფად ვითარდება, ვიდრე ჰაერში.
3) კრიტიკული მდგომარეობა, მათ შორის – პოლიტრავმა, სეპტიკური მდგომარეობა, მწვავე პანკრეატიტი და სხვა. 
ამა თუ იმ სახის ოპერაციული ჩარევისას შესაძლოა სხეულის ტემპერატურა ხელოვნურად დასწიონ. ხელოვნურ ჰიპოთერმიას ძირითადად კარდიოქირურგიაში იყენებენ.
ჰიპოთერმიის დროს ადამიანს აკანკალებს, კანი ცივი და ფერმკრთალი აქვს, რული ეკიდება, ცნობიერება ერღვევა, მძიმე შემთხვევაში გონსაც კი კარგავს.
ჰიპოთერმიულ მდგომარეობაში მყოფი ადამიანის დასახმარებლად, უპირველეს ყოვლისა, ჰიპოთერმიის მიზეზს უნდა ვებრძოლოთ. სიცივესთან ექსპოზიციის შემთხვევაში პაციენტი დაუყოვნებლივ უნდა გამოვიყვანოთ ცივი გარემოდან, გავხადოთ სველი ტანსაცმელი და თბილად შევახვიოთ. სხეული თანდათანობით უნდა გავუთბოთ. სათბურებისა და სხვა ადგილობრივი გამათბობლების გამოყენება არ შეიძლება. თუ პაციენტი გონზეა, თბილი სითხეები უნდა მივცეთ, მძიმე შემთხვევაში კი გადაუდებელი სამედიცინო დახმარების სამსახური გამოვიძახოთ.
– რა იწვევს სხეულის ტემპერატურის მატებას – ჰიპერთერმიას?
– ჰიპერთერმია ორგანიზმის გადახურებას ნიშნავს, რაც სითბოს წარმოქმნასა და გაცემას შორის წონასწორობის დარღვევის შედეგია. საზოგადოდ, ცხელება სხვადასხვა პათოგენური გამღიზიანებლით გამოწვეული არასპეციფიკური დაცვით-შეგუებითი რეაქციაა, რომელსაც თერმორეგულაციის დარღვევა და, შესაბამისად, სხეულის ტემპერატურის მატება ახასიათებს. მომატებული ტემპერატურა შეიძლება იყოს სუბფებრილური – 37-37,9°C, ფებრილური – 38-40°C – და ჰიპერთერმული – 40-41°C და მეტი.
ჰიპერთერმიას იწვევს:
1. იმუნიტეტის დაქვეითებით მიმდინარე დაავადებები (შიდსი, სისტემური დაავადებები);
2. ინფექციური და ანთებითი დაავადებები (ბაქტერიული პნევმონია, ტუბერკულოზი, ინფექციური მონონუკლეოზი, გრიპი, სეპტიკური ენდოკარდიტი, მალარია, მენინგიტი და სხვა);
3. მწვავე ქირურგიული დაავადებები;
4. სიმსივნური დაავადებები, ჰემატოლოგიური (სისხლის) დაავადებები;
5. სიცოცხლისთვის საშიში დაავადებები – ინსულტი, თირეოტოქსიკური კრიზი, ავთვისებიანი ჰიპერთერმია, რომლებსაც ტემპერატურის უეცარი მატება ახასიათებს; 
6. ზოგიერთი მედიკამენტი (ანტიბიოტიკები, სოკოს საწინააღმდეგო საშუალებები, სულფანილამიდები, ნეიროლეპტიკური საშუალებები).
არსებობს უცნობი ეტიოლოგიის ცხელებაც, რომლის დროსაც ტემპერატურა 38°C-ს აღემატება, სამ კვირაზე მეტხანს გრძელდება და მიუხედავად სამი ამბულატორიული ვიზიტისა, არანაკლებ სამდღიანი სტაციონარული ან ერთკვირიანი გააზრებული და ინვაზიური ამბულატორიული კვლევისა, მიზეზის დადგენა ვერ ხერხდება.
ჩამოთვლილ მიზეზებთან ერთად არსებობს ჰიპერთერმიის ხელშემწყობი ფაქტორებიც: გარემოს მაღალი ტემპერატურა, გარემოს მაღალი ტენიანობა, აქტიური ფიზიკური დატვირთვა, ასაკი – მოხუცებსა და ბავშვებს ჰიპერთერმია უფრო სწრაფად და ადვილად უვითარდებათ.
– რა სიმპტომები ახასიათებს ჰიპერთერმიას?
– ჰიპერთერმიისთვის დამახასიათებელი ნიშნები მრავალფეროვანია: უპირველეს ყოვლისა – სხეულის ტემპერატურის მომატება, ხშირი და სუსტი პულსი, ხშირი, ზედაპირული სუნთქვა, უმადობა, გულისრევა და ღებინება, თავის ტკივილი, მკრთალი ან მოწითალო ფერის ნამიანი კანი, ძლიერი ოფლიანობა. მოსალოდნელია აგრეთვე აგზნება, კრუნჩხვა, საერთო სისუსტე, ძილიანობა, მძიმე შემთხვევაში – ცნობიერების დაბინდვა და უგონო მდგომარეობა.
ჰიპერთერმიის დროს დიდი ოდენობით გამოიყოფა ოფლი და ორგანიზმიდან იკარგება სითხე, რაც განსაკუთრებულ საფრთხეს უქადის ადამიანის ჯანმრთელობას, ამიტომ მაღალი ტემპერატურის დროს ადამიანი შინ უნდა დარჩეს და უხვად მიიღოს თბილი სითხე, თუნდაც ლიმონიანი ან ჟოლოიანი ჩაი.
– როდის უნდა გამოვიყენოთ სიცხის დამწევი პრეპარატები?
– მიიჩნევა, რომ ტემპერატურის მომატება ორგანიზმის თავდაცვითი რეაქციაა დაავადების გამომწვევის მიმართ. 38°C-ის ფარგლებში ორგანიზმი ინტენსიურად გამოიმუშავებს ვირუსის საწინააღმდეგო ნივთიერებას ინტერფერონს, ამიტომ ვიდრე ტემპერატურა 38-38,5°C გარდუსს არ ასცდება, ავადმყოფს, განსაკუთრებით ბავშვს, მედიკამენტებს ნუ მისცემთ, რადგან ტემპერატურის დარეგულირება წამლების გარეშეც შესაძლებელია: გახადეთ ავადმყოფს თბილი პერანგი და სხეული გრილ წყალში დასველებული პირსახოცით დაუზილეთ. თუ ცხელება ამის შემდეგაც გაგრძელდა, მაშინ შეგიძლიათ, სიცხის დამწევი პრეპარატი მისცეთ.
უნდა ითქვას, რომ ბავშვები უფრო იოლად იტანენ მაღალ სიცხეს. თუ თქვენი შვილი გამონაკლისია ან ერთხელ მაინც ჰქონია კრუნჩხვა, აუცილებლად მიეცით სიცხის დამწევი საშუალება. 39°C-ზე მაღალი ტემპერატურა, განსაკუთრებით – ბავშვებში, შესაძლოა ნერვული სისტემის დაზიანების, გულყრისა და სხვა გართულებათა მიზეზად იქცეს.
სიცხის დასაწევად უმთავრესად ოთხი პრეპარატი გამოიყენება: ანალგინი, ასპირინი, პარაცეტამოლი და იბუპროფენი. ზოგიერთ ქვეყანაში ანალგინისა და ასპირინის გამოყენება არათუ შეზღუდული, აკრძალულიც კია. საქმე ის არის, რომ ასპირინის (იმავე აცეტილსალიცილის მჟავას) შემცველ ყველა პრეპარატს უამრავი გვერდითი მოვლენა ახასიათებს: ცხვირიდან სისხლდენა, ასპირინული ასთმა, საჭმლის მომნელებელი ტრაქტის ლორწოვან გარსზე ეროზიებისა და წყლულების გაჩენა, თუ პაციენტი 12 წელზე უმცროსი ასაკისაა, შესაძლოა, განუვითარდეს ეგრეთ წოდებული რეის სინდრომი... ანალგინის ერთ-ერთი მძიმე გვერდითი რეაქციაა აგრანულოციტოზი – სისხლის წარმოქმნის დარღვევა, რომლის სიხშირეც ძალზე მაღალია, ხოლო მეორე – ანაფილაქსიური (სისხლძარღვოვანი) შოკი, ამიტომ ანალგინის თვითნებური გამოყენება, მით უმეტეს – ბავშვებისთვის, დაუშვებელია. შედარებით უვნებელია პარაცეტამოლი, რის გამოც პედიატრიაში გამოყენებადი სიცხის დამწევი მედიკამენტების უმრავლესობა ძირითად ნივთიერებად მას შეიცავს, და იბუპროფენი.
– როგორ მოვიქცეთ, თუ მაღალი სიცხის დროს ბავშვს გულყრა დაემართა?
– გულყრა არცთუ იშვიათი მოვლენაა. ყოველ მეათე-მეთერთმეტე ადამიანს სიცოცხლეში ერთხელ მაინც ჰქონია ამა თუ იმ სახის გულყრა. ბავშვთა ასაკში გულყრა უმეტესად მაღალი (ძირითადად – 38,5°C-ზე მაღალი) ტემპერატურის შედეგად ვითარდება. მას ფებრილურ გულყრას ვუწოდებთ. ფებრილური გულყრა ყოველი 25 ბავშვიდან ერთს ემართება, მათ მესამედზე მეტს კი არაერთხელ. ასაკის მატებასთან ერთად გულყრები თავისთავად წყდება.
გულყრის შემთხვევაში ბავშვი გვერდზე დააწვინეთ, საჩვენებელი და ცერა თითები ქვედა ყბის კუთხეებთან მოსჭიდეთ და ჰაერის ნაკადის უკეთ შეღწევის მიზნით ყბა წინ წამოუწიეთ. ნორმალური სუნთქვა და სუფთა ჰაერი აუცილებელია, ამიტომ გააღეთ ფანჯარა. თუ ბავშვს პირი ღია აქვს, კბილებს შორის ჩაუდეთ რაიმე რბილი, მაგალითად, პირსახოცი. მაღალი ტემპერატურის დროს გამოიყენეთ პარაცეტამოლი ან იბუპროფენი.
თუ თქვენს შვილს ერთხელ მაინც ჰქონია არაფებრილური გულყრა, აუცილებლად მიმართეთ ექიმს შესაბამისი რჩევა-დარიგების მისაღებად.
ფებრილური გულყრის განმეორების ალბათობა მით უფრო დიდია, რაც უფრო ადრე მოხდება მისი პირველი გამოვლენა. ერთ წლამდე განვითარებული ფგ-ის განმეორების რისკი 50%-ია, 3 წლის შემდეგ განვითარებულისა – 20%. არსებობს ტემპერატურაზე დამოკიდებულებაც: რაც უფრო მაღალ ტემპერატურაზე განვითარდა გულყრა, მით უფრო ნაკლებია მისი განმეორების ალბათობა.
– როგორ დავეხმაროთ ადამიანს მზის დაკვრის დროს?
– გარემოს მაღალი ტემპერატურით გამოწვეული ჰიპერთერმიის ანუ მზის დაკვრის დროს ჩვენი მთავარი მიზანია, დავწიოთ სხეულის ტემპერატურა და დროულად გამოვიძახოთ გადაუდებელი სამედიცინო დახმარების სამსახური.
დაზარალებული სწრაფად უნდა გადავიყვანოთ გრილ ადგილას, გავხადოთ ტანსაცმელი, ზურგზე დავაწვინოთ და ფეხები ავუწიოთ, გასაგრილებლად გარშემო ვენტილატორები დავუდგათ ან გავახვიოთ სველ ზეწარში, რომელსაც პერიოდულად წყლით დავასველებთ. როდესაც სხეულის ტემპერატურა 37.5°C-მდე დაიწევს, სველ ზეწარს მშრალით შევცვლით და დაზარალებულს ცივ წყალს დავალევინებთ.