საკვები გულის ჯანმრთელობისთვის
გააზიარე:
სხეულის უჯრედებს საკვები ნივთიერებებითა და ჟანგბადით სისხლი ამარაგებს, რომელიც გულის მუშაობის წყალობით შეუჩერებლად მიედინება სისხლძარღვებში. გული წუთში დაახლოებით 4-5 ლიტრ სისხლს გადატუმბავს და ამგვარად ყველა სასიცოცხლო პროცესის უწყვეტობას უზრუნველყოფს.
გინდათ, ჯანმრთელი გული ღრმა სიბერემდე შეინარჩუნოთ? მაშინ უნდა იცოდეთ, რომ გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების თავიდან აცილებაში რეგულარულ ვარჯიშთან ერთად უდიდეს როლს ასრულებს სწორი კვება.
რომელი ნუტრიენტებია განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი გულისა და სისხლძარღვების ჯანმრთელობითვის და რატომ? რომელი საკვებით უნდა გავიმდიდროთ რაციონი და რომელზე უარი ვთქვათ, რათა მწყობრიდან არ გამოვიყვანოთ სისხლის მიმოქცევის სისიტემის მთავარი ორგანო? ამ და სხვა კითხვებზე "ავერსის კლინიკის" ექიმი კარდიოლოგი რუსუდან გვენეტაძე გვიპასუხებს.
– ქალბატონო რუსუდან, რა კავშირი აქვს გულ-სისხლძარღვთა სისტემის გამართულ მუშაობასთან სწორ კვებას?
– გულისა და სისხლძარღვების დაავადებები სიკვდილის ყველაზე გავრცელებული მიზეზების ჩამონათვალშია. რაც უფრო ადრე დავიწყებთ ფიქრს ამ დაავადებათა პრევენციაზე, მით უფრო მეტად შევამცირებთ მათი განვითარების რისკს. სწორი კვება კი ერთ-ერთი მთავარი ფაქტორია ჯანმრთელი გულისა და სისხლძარღვების შესანარჩუნებლად.
გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების რისკფაქტორები შეიძლება ორ კატეგორიად დაიყოს:
I. მოდიფიცირებადი ანუ ისეთი, რომელზეც შეგვიძლია ზემოქმედება მოვახდინოთ, შევამციროთ ან ვაკონტროლოთ. მაგალითად:
* ჰიპერტენზია (მაღალი წნევა) – წნევა ის ძალაა, რომლითაც სისხლი სისხლძარღვის კედელს აწვება. როცა წნევა ხშირად არის მაღალი, გული გაძლიერებულად მუშაობს და სისხლძარღვები ზიანდება.
* ქოლესტეროლის მომატება – როცა სისხლში მაღალია ე. წ. "ცუდი" ქოლესტეროლის (დაბალი სიმკვრივის ლიპოპროტეინების, LDL-ის) დონე, ის სისხლძარღვთა კედლებზე ილექება და ათეროსკლეროზულ ფოლაქებს წარმოქმნის. შედეგად კედლები სქელდება, სისხლძარღვების სანათური ვიწროვდება და სისხლის დინება ბრკოლდება. დროთა განმავლობაში კი სისხლძარღვები შესაძლოა მთლიანად დაიხშოს. შევიწროებული სისხლძარღვები გულის კორონარული დაავადების, გულის შეტევის, ინსულტის მნიშვნელოვანი წინაპირობაა.
* დიაბეტი – როცა მომატებულია სისხლში გლუკოზის შემცველობა, ანთებითი რეაქციებიც იმატებს. შაქრის ქრონიკულად მაღალი დონე სისხლძარღვებს აზიანებს და გულის ფუნქციას არღვევს.
* ჭარბი წონა – სიმსუქნე ზრდის ჰიპერტენზიის და შაქრიანი დიაბეტის განვითარების რისკს. LDL ქოლესტეროლიც უფრო ხშირად ჭარბწონიან პაციენტებს აქვთ მომატებული. ყველა ეს ფაქტორი ხელს უწყობს გულის კორონარული დაავადების განვითარებას.
II. არამოდიფიცირებადი, ანუ ისეთი, რომლებზეც ზემოქმედება შეუძლებელია. ესენია:
* გენეტიკურად განსაზღვრული ფაქტორები, მაგალითად, ჰიპერქოლესტერინემია (ლიპიდური მეტაბოლიზმის დარღვევა);
* ასაკი – ასაკთან ერთად იმატებს სისხლძარღვების დაზიანებისა და შევიწროების საფრთხე;
* სქესი – არტერიების დაზიანების საფრთხე უფრო დიდი აქვთ მამაკაცებს, თუმცა 60 წლიდან გულ-სისხლძარღვთა დაავადებები ორივე სქესის პაციენტებთან თანაბარი სიხშირით აღირიცხება.
გარდა ამ ფაქტორებისა, არსებობს მავნე ქცევები: არაჯანსაღი კვება, მოძრაობის ნაკლებობა, მოწევა, ალკოჰოლის ჭარბი მიღება, სტრესი, – რომლებიც საფრთხეს უქმნის გულის გამართულ მუშაობას.
გათვითცნობიერებულმა ქცევამ შეიძლება მეტ-ნაკლებად ყველა რისკფაქტორზე მოახდინოს დადებითი გავლენა. დამტკიცებულია, რომ გულის დაავადებების პრევენცია ათიდან 8-9 შემთხვევაში სწორედ კვების მოწესრიგებით, რეგულარული ვარჯიშით, ცხოვრების ჯანსაღი წესის დაცვით არის შესაძლებელი.
– რომელი ნუტრიენტებია განსაკუთრებით საჭირო გულისა და სისხლძარღვებისთვის და რატომ?
– ასეთი ნუტრიეტებია:
* ომეგა-3 ცხიმოვანი მჟავები
ომეგა-3 ცხიმოვანი მჟავები (ALA – ალფა-ლინოლენის მჟავა, DHA – დოკოზაჰექსაენოის მჟავა, EPA – ეიკოზაპენტაენოის მჟავა) ორგანიზმში მიმდინარე მრავალ მეტაბოლურ პროცესში მონაწილეობს, მაგალითად, აქვეითებს სისხლში "ცუდი" ქოლესტეროლის დონეს და ზრდის ორგანიზმისთვის სასარგებლო “კარგი” ქოლესტეროლის კონცენტრაციას, მოქმედებს ანთებითი პროცესების წინააღმდეგ, რითაც ხელს უშლის სისხლძარღვებში ათეროსკლეროზული ფოლაქების ჩალაგებას; ხელს უწყობს არტერიული წნევის დარეგულირებას.
ალფა-ლინოლენის მჟავა უმთავრესად მცენარეულ საკვებში გვხვდება. განსაკუთრებით ბევრია სელის თესლსა და ზეთში, ჩიას თესლსა და ზეთში, ნიგოზში, კედრის კაკალში, რაფსის ზეთში.
კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია ეიკოზაპენტაენოისა და დოკოზაჰექსაენოის მჟავები. სწორედ მათ შეიცავს თევზის ცხიმი. ამ მჟავებით მდიდარია ორაგული, ქაშაყი, სკუმბრია, ანჩოუსი, სარდინი, თინუსი.
* B ჯგუფის ვიტამინები
B ჯგუფის ვიტამინებიდან გულის ჯანმრთელობისთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია B1, B2, B6, B9 და B12. ვიტამინი B1, რომელიც უმთავრესად მარცვლეულის გარსში, ხორცში, თხილეულსა და თესლეულშია, ხელს უწყობს ენერგიის მეტაბოლიზმს და, შესაბამისად, გულის ნორმალურ ფუნქციობას.
B12, B6, B2 და B9 ვიტამინები მნიშვნელოვანია ამინმჟავა ჰომოცისტეინის მეტაბოლიზმისთვის. საქმე ის არის, რომ სისხლში ჰომოცისტეინის დონის მომატება იწვევს სისხლძარღვთა ლორწოვანი გარსის დაზიანებას და ზრდის გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების: სტენოკარდიის, ინფარქტის, ინსულტის, – განვითარების რისკს.
B6 და B2 მონაწილეობს სისხლის წითელი უჯრედების ფორმირებაში.
* C და E ვიტამინები
C ვიტამინი დაბლა სწევს სისხლში ცუდი ქოლესტეროლის დონეს, ხელს უშლის სისხლძარღვებში ათეროსკლეროზული ფოლაქების წარმოქმნას, ელასტიკურობას უნარჩუნებს და ამაგრებს სისხლძარღვის კედელს. C და E ვიტამინები ძლიერი ანტიოქსიდანტებია და იცავს უჯრედებს ოქსიდაციური სტრესისგან, რომელიც ხშირად უდევს საფუძვლად გულ-სისხლძარღვთა დაავადებებს.
* ანტიოქსიდანტები
ანტიოქსიდანტები ებრძვიან თავისუფალ რადიკალებს. ორგანიზმში ამ მავნე ნაწილაკების მაღალ კონცენტრაციას ოქსიდაციურ სტრესამდე მივყავართ, ეს უკანასკნელი კი, როგორც გითხარით, სათავეს უდებს მრავალი დაავადების, მათ შორის – გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების, განვითარებას. ანტიოქსიდანტებს აქვს ანთების საწინააღმდეგო მოქმედება, უზრუნველყოფს სისხლძარღვის კედლის ელასტიკურობას და ამით გულსა და სისხლძარღვებს დაზიანებისგან იცავს.
ანტიოქსიდანტების წყარო მცენარეული საკვებია. ვიტამინებსა და მინერალებთან ერთად ძლიერი ანტიოქსიდანტური თვისებებით გამოირჩევა ბიოაქტიური მცენარეული ნივთიერებები: პოლიფენოლები, ანტოციანები, კაროტინოიდები, ციტრუსებში შემავალი ფლავონოიდები, – ამიტომ ძალიან მნიშვნელოვანია, მიირთვათ დღეში მინიმუმ სამი ულუფა ბოსტნეული და ორი ულუფა ხილი, თანაც რაც შეიძლება ფერადი.
* ბოჭკო
ბოჭკო ხელს უწყობს სისხლში ცუდი ქოლესტეროლის დონის დაწევას.
ბოჭკოვანი საკვების მიღების შემდეგ სისხლში გლუკოზა არა ერთბაშად, არამედ ნელ-ნელა იმატებს და ორგანიზმი უკეთ ახერხებს მისი დონის რეგულირებას, ეს კი ამცირებს შაქრიანი დიაბეტი ტიპი 2-ის განვითარების რისკს.
ბოჭკო ხელს უშლის წონის მატებას. ის დიდი ხნით ანაყრებს ორგანიზმს და მისი მიღების შემდეგ ისე სწრაფად არ გვშივდება, როგორც შაქრის შემცველი საკვების მიღების შემდეგ.
ამასთან, ბოჭკო ეწევა ჰიპერტენზიის პრევენციას, აქვს ანთების საწინააღმდეგო მოქმედება და ამცირებს ორგანიზმში მიმდინარე ანთებით პროცესებს.
ბოჭკოთი მდიდარია ბოსტნეული, ხილი, მთლიანი მარცვლეული, თხილეული, თესლეული.
* კალციუმი, მაგნიუმი, კალიუმი, ნატრიუმი
გულის სწორი რიტმი დამოკიდებულია ოთხი მინერალის ადეკვატურ მიღებაზე. ესენია კალციუმი, მაგნიუმი, კალიუმი და ნატრიუმი.
კალციუმი გადამწყვეტია გულის კუნთის შეკუმშვისა და მოდუნების რეგულირებისთვის. სისხლში მისი კონცენტრაციის დეფიციტი სხვა სიმპტომებთან ერთად შესაძლოა გულის რიტმის დარღვევითაც (არითმია) გამოვლინდეს, რაც საშიშია სიცოცხლისთვის და ექიმის მეთვალყურეობას მოითხოვს.
კალციუმით მდიდარია რძე და რძის ნაწარმი, თევზეული, ბროკოლი, კალე, ჩინური კომბოსტო, ისპანახი, რუკოლა, ჭინჭარი, ოხრახუში, თხილეული.
მაგნიუმს ყველაზე მეტს გული იყენებს. ის მნიშვნელოვანია გულის კუნთის უჯრედების – მიოციტების – აქტივობის კოორდინირებისთვის, არეგულირებს გულისცემას და აუმჯობესებს გულის მუშაობას. მისი ნაკლებობა იწვევს გულის რიტმის დარღვევას – წინაგულების ფიბრილაციას და თრთოლას, ხანგრძლივმა დეფიციტმა კი შესაძლოა გულის უკმარისობა, გულის კორონარული დაავადება ან პარკუჭოვანი არითმია გამოიწვიოს.
მაგნიუმი ხელს უწყობს სისხლძარღვების გაფართოებას, რის შედეგადაც უმჯობესდება სისხლის მიმოქცევა და დაბლა იწევს არტერიული წნევა. აქვს ასევე ანთების საწინააღმდეგო ეფექტი.
მაგნიუმი ყველაზე მეტია თხილეულში (კეშიუ, ფიჭვის კაკალი, ნუში, არაქისი, თხილი, ნიგოზი, მთლიან მარცვლეულში (წიწიბურა, ქერი), პარკოსნებში (ბარდა, ლობიო, მდოგვი).
ელექტროლიტები, ნატრიუმი და კალიუმი, მნიშვნელოვან როლს ასრულებს გულის რიტმის, სისხლის ოსმოსური წნევისა და არტერიული წნევის რეგულირებაში, თუმცა გულის კუნთის შეკუმშვისა და მოდუნების კონტროლი კალიუმის ადეკვატურ მიღებასთან ერთად მოითხოვს შესაბამის რაოდენობრივ თანაფარდობას უჯრედგარე ნატრიუმსა და უჯრედშიდა კალიუმს შორის, რომელიც 1:1 უნდა იყოს. მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში სუფრის მარილის მოხმარება 2-ჯერ აღემატება კალიუმისას, რაც გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების კიდევ ერთი რისკფაქტორია.
კალიუმის ძირითადი წყარო ხილი და ბოსტნეულია. განსაკუთრებით მაღალი შემცველობით გამოირჩევა ბანანი, ფორთოხალი, გარგარი, კივი, ნესვი, ავოკადო, ჩირი, კარტოფილი, სტაფილო, პომიდორი, ყველა სახეობის კომბოსტო. კალიუმით მდიდარია ასევე თხილეული, კონცენტრირებული საკვები, მაგალითად, ტომატ-პასტა, მთელი მარცვლეული, კაკაო, მუქი შოკოლადი.
– რომელ საკვებს გაუწევდით რეკომენდაციას გულისა და სისხლძარღვების ჯანმრთელობისთვის?
– თუ ასეთი საკვების ტოპათეულის შედგენას მთხოვთ, მის შემადგენლობაში მოხვდება:
* თევზეული. ომეგა-3 ცხიმოვანი მჟავებით განსაკუთრებით მდიდარია ორაგული, სკუმბრია, ქაშაყი, თინუსი. მიირთვით თევზი და ზღვის პროდუქტები კვირაში სამჯერ. ხორცის ოდენობა კვირაში მაქსიმუმ 300 გრამამდე დაიყვანეთ. უკეთესია, მიირთვათ თეთრი ხორცი, მაგალითად, ფრინველის.
* თხილეული. ის მდიდარია ვიტამინებით, მინერალებით, ჯანსაღი ცხიმებით, ცილებითა და ბოჭკოთი. ამასთან, დიდი ოდენობით შეიცავს ამინმჟავა არგინინს. ეს ამინმჟავა აფართოებს სისხლძარღვებს, რაც ხელს უწყობს არტერიული წნევის დაქვეითებას, იცავს სისხლძარღვის კედელს და აუმჯობესებს სისხლის მიმოქცევას. თხილეულის მეფეა ნიგოზი. უამრავ სასარგებლო ნივთიერებასთან ერთად ის შეიცავს ელაგის მჟავას – ანტიოქსიდანტური თვისებების მქონე ნივთიერებას, რომელსაც უჯრედების დამცავი ეფექტი აქვს. ასე რომ, ყოველდღე მიირთვით ერთი მუჭა კაკალი, თხილი, ნუში ან კეშიუ, ჩიას, სელის, მზესუმზირას ან გოგრის თესლი.
* ბანანი. კალიუმის ადეკვატურ მიღებას შეუძლია, თავიდან აგვაცილოს არითმია. ბანანი განსაკუთრებით მდიდარია კალიუმით.
* ნიორი. მასში შემავალი სულფიდები ხელს უწყობს ქოლესტეროლის დონის დაქვეითებას და ფოლაქების წარმოქმნისგან იცავს სისხლძარღვის კედელს, უზრუნველყოფს მის სიმტკიცეს და სისხლის ნორმალურ მოძრაობას. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ალიცინი. მას აქვს ვაზოდილაციური, სისხლის მიმოქცევის ხელშემწყობი ეფექტი. ის ასევე ხელს უშლის თრომბოციტების შეწებებას და თრომბის წარმოქმნას.
* წითელი ყურძენი – აძლიერებს სისხლძარღვის კედელს და ამცირებს თრომბოციტების შეწებების რისკს. მეცნიერები ყურძნის სასარგებლო ეფექტს მასში შემავალი ფლავონოიდების სიმრავლეს მიაწერენ. ყურძენი, განსაკუთრებით – წითელი, მდიდარია რესვერატროლით და ოლიგომერული პროანტოციანიდინებით (OPC), რომლებსაც ახასიათებს ძლიერი ანტიოქსიდანტური მოქმედება და ებრძვის უჯრედების დამაზიანებელ თავისუფალ რადიკალებს.
* ზეითუნის ზეთი – უჯერი ცხიმოვანი მჟავები, რომლებიც უხვად არის ზეითუნის ზეთში, ხელს უწყობს ცუდი ქოლესტეროლის დონის დაქვეითებას და კარგი ქოლესტეროლის დონის აწევას. მიიღეთ დღეში მაქსიმუმ ოთხი სუფრის კოვზი, უმჯობესია არარაფინირებული (Extra Vergin).
* პარკოსნები – ლობიო, ბარდა, ოსპი – მდიდარია საპონინებით. ეს ბიოაქტიური მცენარეული ნივთიერებები კუჭ-ნაწლავის ტრაქტში იკავშირებს ქოლესტეროლს, რაც იმას ნიშნავს, რომ მავნე ლიპიდები სისხლში ვეღარ შეიწოვება. პარკოსნებში ასევე ბევრია კალიუმი, მაგნიუმი და B ვიტამინები.
* შავი შოკოლადი – ფლავონოიდების სიმრავლით გამოირჩევა კაკაოს მარცვლები. ფლავონოიდებს აქვს ანთების საწინააღმდეგო და ანტიჰიპერტენზიული თვისებები, თუმცა საყურადღებოა, რომ შოკოლადში დიდია შაქრისა და ცხიმის წილიც, ამიტომ მიირთვით უმთავრესად შავი შოკოლადი (კაკაოს მინიმუმ 70-პროცენტიანი შემცველობით), ისიც ზომიერად.
* სელის თესლი და ზეთი – უჯერ ცხიმოვან მჟავებთან (ომეგა-3, ომეგა 6, ომეგა-9) ერთად სელის თესლი ბოჭკოთიც მდიდარია. ეს კომბინაცია ამცირებს სისხლში ცუდი ქოლესტეროლის დონეს, ელასტიკურობას უნარჩუნებს არტერიებს, ხელს უწყობს არტერიული წნევის დაწევას.
* კურკუმა – ეს სანელებელი სასარგებლო ნივთიერებათა უნიკალურ კომპლექსს შეიცავს. ერთ-ერთი ამ ნივთიერებათაგანი, კურკუმინი, ძლიერი ანტიოქსიდანტია, იცავს ვენების კედლებს ათეროსკლეროზული ფოლაქების ჩალაგებისგან, ამცირებს სისხლში ქოლესტეროლის დონეს, არეგულირებს არტერიულ წნევას და ამით აუმჯობესებს გულის მუშაობას.
ყველაზე მნიშნელოვანია სითხის ადეკვატური მიღება. სვით დღე-ღამეში დაახლოებით 1,5 ლიტრი წყალი ან უშაქრო ჩაი. თუ გაქვთ გულის უკმარისობა ან თირკმელების დაავადება, სითხის ოდენობა აუცილებლად ექიმთან შეათანხმეთ.
– რა არის ხმელთაშუა ზღვის დიეტა და რატომ უწევს მას რეკომენდაციას ევროპის კარდიოლოგთა საზოგადოება?
– ხმელთაშუა ზღვის სამზარეულო აერთიანებს გულის ჯანმრთელობისთვის მნიშვნელოვან საკვებ კომპონენტებს. ის შედგება ახალი და, თუ შესაძლებელია, დაუმუშავებელი ნედლეულისგან. მის საფუძველს წარმოადგენს ბოსტნეული, პარკოსნები, მთლიანი მარცვლეული, ხილი, თევზი და ზღვის პროდუქტები.
გულის დაცვაში განსაკუთრებულ როლს ასრულებს სწორად შერჩეული ცხიმი. ხმელთაშუა ზღვის სამზარეულოს ძირითადი კომპონენტია ცივი დაწნეხის მეთოდით გამოხდილი ზეითუნის ზეთი, ხოლო ნაჯერი ცხიმოვანი მჟავები, რომლებსაც ცხოველური საკვები შეიცავს, მასში ძალიან ცოტაა. სანელებლებად უმთავრესად ცოცხალ მწვანილსა და ნიორს იყენებენ. მცირე ოდენობით მოიხმარენ ხორცს, კვერცხს, რძის ნაწარმს, თეთრ ფქვილს, მარილსა და შაქარს.
ხმელთაშუა ზღვის დიეტა ასუსტებს გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების ისეთ რისკფაქტორებს, როგორიცაა სიმსუქნე, მაღალი წნევა, სისხლში შაქრისა და ლიპიდების დონის მომატება და ამ გზით ხელს უწყობს გულისა და სისხლძარღვთა დაავადებების პრევენციას.
– რომელი საკვებია განსაკუთრებით მავნე გულისთვის?
– ცხიმიანი ხორცი მდიდარია ქოლესტეროლით, მისმა ჭარბმა მოხმარებამ შესაძლოა სისხლში ქოლესტეროლის მომატება გამოწვიოს.
ერიდეთ ასევე ძეხვეულს, სოსისს, ბეკონს და ისეთ საკვებს, რომლის შემადგენლობაც გაურკვეველია. უპირატესობა მიანიჭეთ თეთრ ხორცს – ინდაურის, ქათამის მკერდს.
ერიდეთ მაღალი ცხიმიანობის მქონე რძესა და რძის ნაწარმს. ზომიერად მიირთვით კვერცხი.
შეძლებისდაგვარად ერიდეთ ფასტფუდს, ჩიპსებს, ტრანსცხიმებით გაჯერებულ მზა საკვებს – მათი ხშირი მოხმარება მნიშვნელოვნად ზრდის გულის შეტევის რისკს.
ზომიერად გამოიყენეთ მარილი. მისი სიჭარბე მაღლა სწევს არტერიულ წნევას, რაც ტვირთავს გულს და ხელს უწყობს წყლის შეკავებას (შეშუპებას). გაითვალისწინეთ, რომ ყველა მზა პროდუქტი – პური, სოსისი, ყველი და სხვა – საკმარისზე მეტ მარილს შეიცავს.
შეძლებისდაგვარად ერიდეთ შაქარს – მისი სიჭარბე ხელს უწყობს წონის მატებას, მაღლა სწევს სისხლში შაქრის დონეს
– რამდენი კოფეინია ნებადართული დღეში?
– ყავამ და კოფეინის შემცველმა სხვა სასმელებმა, მაგალითად, შავმა და მწვანე ჩაიმ, შესაძლოა ოდნავ მაღლა ასწიოს არტერიულ წნევა, თუმცა მცირე ხნის შემდეგ ის ნორმალურ დონეს დაუბრუნდება, რეგულარული მოხმარებისას კი ორგანიზმი კოფეინს ეჩვევა და შესაძლოა, მინიმალურად ან საერთოდ აღარ გამოიწვიოს წნევის მატება. ასე რომ, დღეში ერთი ან ორი ფინჯანი ყავა ნებადართულია.
კვლევების საფუძველზე მეცნიერებმა დაასკვნეს, რომ ყავის ზომიერი მოხმარება არ ზრდის გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების რისკს. კოფეინის შემცველი სასმლის რეგულარულ მოხმარებასა და მაღალი წნევის რისკს შორის კავშირი ჯანმრთელ ადამიანებთან არ დადასტურებულა.
თუმცა ყურადღებას ითხოვს უკვე დადგენილი დაავადება. თუ ასეთი დიაგნოზი დაგისვეს, კარგად დააკვირდით, როგორ მოქმედებს კოფეინი თქვენზე და არასასურველი ეფექტის შემთხვევაში ამოიღეთ რაციონიდან ან მიმართეთ ექიმს.
სამახსოვრო
მიირთვით:
• ბევრი ახალი ბოსტნეული;
• შაქრის ზომიერად შემცველი ხილი;
• ხორცის ნაცვლად – თევზი;
• მაღალი ხარისხის ზეთი;
• მთლიანი მარცვლეულის პროდუქტები;
• პარკოსნები და თხილეული;
• ცოტა შაქარი და ტკბილეული.
ჯილდა გაჩეჩილაძე