ცვლილების თეორია - არაკომფორტული კომფორტის ზონა

გააზიარე:

გურამ დოჩანაშვილი ამბობდა, რომ ჩვენ ყველასა გვაქვს ჩვენი ქალაქი, ოღონდ ხანდახან არც ვიცით ხოლმე. მე კი ვიტყოდი: ჩვენ ყველასა გვაქვს ჩვენი კომფორტის ზონა, ოღონდ ხანდახან არც ვიცით ხოლმე. კომფორტის ზონიდან გამოსვლის შესახებ მოწოდება უკვე ჩვეულებრივ მანტრად იქცა, რომელსაც დაუფიქრებლად ვიმეორებთ. მაგრამ რატომ? რატომ უნდა დავტოვოთ კომფორტის ზონა, რატომ უნდა განვიცადოთ ის, რაც არ გვსიამოვნებს?

კლიენტებთან მუშაობისას თუ მეგობრების მოსმენისას ვხვდები, რამდენად არაკომფორტულია ხშირად ეს კომფორტის ზონა, რამხელა ტკივილი, შფოთვა, სიმძიმე სდევს თან. მაშ, რატომ ვიტანთ ყოველივე ამას? იმიტომ, რომ გვირჩევნია, ვიყოთ თუნდაც რთულ, მაგრამ ნაცნობ ატმოსფეროში, ვიდრე მარტივსა და უცნობში. ყოველთვის, როდესაც სტრესს განვიცდით, როდესაც რაღაც გვემუქრება, ბავშვობის დროინდელ, ნაცნობ “ქალაქში” შევიყუჟებით ხოლმე და ველით, როდის გადაივლის შტორმი. თუ ბედნიერი ბავშვობა გვქონდა, ეს საკმაოდ მყუდრო ადგილია, თუ ტრავმული – ჩვენი თავშესაფარი უფრო მეტ პრობლემას წარმოშობს, ვიდრე აგვარებს.

როგორც ფსიქოლოგმა რობინ ნორვუდმა გვითხრა, ჩვენ ტკივილს კი არ გავურბივართ, რადგან ისედაც შემაშფოთებელი რაოდენობის ტკივილს ვეგუებით, – ჩვენ გავურბივართ ცვლილებას.

ცვლილების მოტივაცია

იმისთვის, რომ ნაცნობ, მაგრამ დამანგრეველ კომფორტის ზონას გავექცეთ, ცვლილების მოტივაცია უნდა გაგვიჩნდეს. ჩემი დაკვირვებით, ეს მოტივაცია ორ შემთხვევაში ჩნდება:

1. კატასტროფა. ჩვენს ცხოვრებაში ხდება მკვეთრი ცვლილება, რომელიც გვანგრევს, დეპრესიაში გვაგდებს. ჩვენ იძულებული ვხდებით, შევეგუოთ და ადაპტაციის ახალ მექანიზმებს ვსწავლობთ, როგორც წესი, ისედაც ურთულეს პერიოდში და, როგორც წესი, სპეციალისტის მხარდაჭერით. ეს გზა მტკივნეულია. ამ გზის ნაწილზე მივყვები მე ჩემს კლიენტებს,  საბოლოოდ კი ადამიანი ბევრად ძლიერდება და ხანდახან რადიკალურად იცვლის ცხოვრების წესს.

2. ცნობიერი თვითზრუნვა. ეს იშვიათი ადამიანები, რომლებსაც, როგორც წესი, მხოლოდ შორიდან ვხედავ, ისეთ გარემოში გაიზარდნენ, სადაც საკუთარ თავზე ზრუნვას, ახალ გამოწვევებთან გამკლავებას, საკუთარი თავისთვის შეცდომების პატიებას ახალისებდნენ. ამიტომ მათ უბრალოდ ჩვევად აქვთ, მუდამ იდგნენ კომფორტის ზონის ზღვარზე. თუ ცხოვრება ხელს უწყობთ, აუცილებლად ერთი ნაბიჯით წინ წაიწევენ. თუ სტრესს განიცდიან, ნაცნობისა და საყვარელის გარემოცვაში დაბრუნდებიან. მათი კომფორტის ზონა ნამდვილად კომფორტულია.

და კიდევ: არსებობს ხალხი, რომელსაც ცვლილება არ შეუძლია ან იმხელა ფსიქოლოგიურ ხარჯად უჯდება, რომ ვერ სწვდება. არსებობენ კლიენტები, რომელთა თავდაცვის სისტემის დანგრევა, რა არაადაპტურიც უნდა იყოს ეს სისტემა, მათ გაშიშვლებას და დაუცველობას გამოიწვევს. ამიტომ ჩვენ, თერეპავტებს, მეგობრებს, პარტნიორებსა თუ ახლობლებს, უნდა გვახსოვდეს, რომ ცვლილების მოტივაცია თავად ადამიანში უნდა წარმოიშვას და ჩვენ არ გვაქვს მორალური უფლება, მას კომფორტის ზონიდან გამოსვლისკენ ვუბიძგოთ, რადგან არ ვიცით, რა მოუვა მას ამ ზონის გარეთ. ჩვენ მხოლოდ მეგობრული შეხსენება ან საკუთარი გამოცდილების გაზიარება შეგვიძლია.

ცვლილების თეორია

ცვლილების მოტივაცია, როგორც წესი, ერთსა და იმავე გზას მოიცავს და თუ ჩვენ ნამდვილად გვინდა, დავეხმაროთ საკუთარ თავს ან სხვას, კარგად უნდა გავიაზროთ, ცვლილების რომელ ეტაპზე იმყოფება ადამიანი, არ დავაჩქაროთ და არ დავაძალოთ, გადაახტეს ქვემოთ ჩამოთვლილ ნაბიჯებს:

1. დაფიქრებამდელი სტადია – ადამიანი არ აღიარებს, რომ არსებობს პრობლემური ქცევა, რომელსაც გამოსწორება სჭირდება;

2. დაფიქრება – აღიარებს, რომ პრობლემა არსებობს, მაგრამ ცვლილების სურვილი არ აქვს;

3. განზრახვა – ემზადება ცვლილებისთვის;

4. მოქმედება – იცვლის ქცევას;

5. შენარჩუნება – მუშაობს ცვილების შესანარჩუნებლად;

6. შებრუნება – სტრესულ სიტუაციაში უბრუნდება ძველ, პრობლემურ ქცევას.

დაფიქრებამდელი სტადია

ამ ეტაპზე ადამიანი არც ცვლილებებზე ფიქრობს და შესაძლოა, საერთოდაც არ უნდოდეს მხარდაჭერა და დახმარება. თუ მისი ქცევა პრობლემურია, მაგალითად, ნივთიერებებზეა დამოკიდებული ან ტოქსიკურ ურთიერთობებში იმყოფება, ახლობლები კი ცვლილებისკენ მოუწოდებენ, ის თავის დაცვას იწყებს. ამ დროს რეკომენდებულია ფრთხილად, თავდასხმისა და დაძალების გარეშე საუბარი, თუნდაც საკუთარი გამოცდილების გაზიარება, მხარდაჭერა,  ინფორმაციის შეპარვით მიწოდება, კვლევა, რაში აძლიერებს და რაში ასუსტებს ადამიანს მოცემული ქცევა, გრძელვადიან შედეგებზე დაფიქრება. ახლობლებისთვის ეს ყველაზე რთულად მისაღები ეტაპია, როდესაც აშკარაა, რომ ადამიანი "თავს იღუპავს", ის კი ყველანაირად გვეწინააღმდეგება და ამტკიცებს, რომ ყველაფარი რიგზე აქვს, მაგალითად, მხოლოდ გასართობად სვამს და როცა მოუნდება, მაშინ შეწყვეტს. ამ ეტაპზე კლიენტი ჩემთან არ მოვა, თუ ახლობელმა არ დააძალა.

დაფიქრება

ამ დროს ადამიანი უკეთ აცნობიერებს საკუთარი ქცევის შედეგებს და მეტ დროს უთმობს პრობლემებზე ფიქრს. ცვლილების შესაძლებლობას განიხილავს, მაგრამ ამბივალენტური მიდგომა აქვს. აფასებს რისკებს და შესაძლებლობებს, იმას, თუ რამდენად უღირს ქცევის შეცვლა. შესაძლოა, ცვლილებები არ განახორციელოს, მაგრამ იწყებს საკუთარი ქცევის გრძელვადინ შედეგებზე ფიქრს. ეს არის "ორშაბათიდან ვარჯიშს დავიწყებ" ეტაპი. ამ დროს ჩვენ შეგვიძლია, დავეხმაროთ პირველი ნაბიჯს გადადგმაში, იმის განხილვაში, რა უშლის ხელს ჩანაფიქრის შესრულებაში, ბარიერების დაძლევაში. არ მიაწვეთ, არ დაანამუსოთ, რომ ეს მხოლოდ სიტყვებია, რომელიც საქმედ არ იქცევა. დაეხმარეთ იმის გაცნობიერებაში, რა უშლის ხელს. ამ ეტაპზე ადამიანი თერაპევტთან რეკავს, შესაძლოა, ვიზიტიც კი დანიშნოს, მაგრამ არ მიდის. დაეხმარეთ, დასახოს რეალური ვადა პირველი ნაბიჯის გადასადგმელად. 

განზრახვა

ეს გადამწყვეტი ეტაპია. სწორედ ამ დროს იღებს ადამიანი გადაწყვეტილებას, აუცილებლად შეიცვალოს პრობლემური ქცევა. მოტივაციის ამაღლება ხშირად გამოიხატება შემდეგი ფრაზებით: "ეს უკვე სერიოზულად მაწუხებს. რაღაც უნდა შეიცვალოს. რა ვქნა?" ეს ერთგვარი კვლევის ფაზაა: ადამიანი იწყებს მცირე ნაბიჯების გადადგმას, ცდილობს გაერკვიოს პრობლემის არსში, ესაუბრება ახლობლებს, ეძებს თერაპევტს. ამ ეტაპზე მთავარია, წყნარად, აუჩქარებლად ვეძებოთ რესურსები და ქმედებაზე გადასვლა არ ვიჩქაროთ: თუ ადამიანი ჯერ არ არის მზად, დიდი სურვილის მიუხედავად, ცვლილება ვერ მოხერხდება, დიდ ნახტომს გავაკეთებთ და სახით მიწაზე დავენარცხებით.  კარგად უნდა გავაცნობიეროთ, რამხელა ძალისხმევა დაგვჭირდება ცვლილებისთვის. კლიენტების უმეტესობა ჩემთან სწორედ ამ ეტაპზე მოდის.

ქცევა

ქცევის ცვლილების სტადიაზე კლიენტთან მუშაობა ჩემი საქმიანობის საყვარელი ნაწილია.ამ დროს მართლდება ჩემს თვრამეტწლიან განათლებაში ჩადებული ენერგია, მძიმე ემოციური ფონი, რომელიც ჩემს ყოველდღიურ საქმიანობას ახლავს თან.  ამ ეტაპზე ადამიანი იჯერებს, რომ ცვლილება შეუძლია. ის აქტიურად ცდილობს, გადადგას ნაბიჯები პრობლემური ქცევის გასაუმჯობესებლად, თერაპევტი კი გვერდით მიჰყვება. ამ ეტაპზე ყველაზე ნაკლები დრო იხარჯება. რა გასაკვირიც უნდა იყოს, ცვლილებისთვის მომზადება და გადაწყვეტილების მიღება გაცილებით მეტ დროს მოითხოვს, ვიდრე თავად ცვლილების განხორციელება. ეს ეტაპი მაქსიმუმ 6 თვეს გრძელდება და მთელი ეს დრო ინტენსიურ მუშაობას ხმარდება. რაც უფრო გამოსდის ადამიანს ცვლილება, მით უფრო უახრია და ძლიერდება, რაც კიდევ უფრო მატებს მოტივაციას და ისიც უფრო მეტ ძალისხმევას ხარჯავს. ამ ეტაპზე ადამიანები, როგორც წესი, საკუთარ ნებისყოფას ეყრდნობიან. აუცილებელია, გვერდით ამოვუდგეთ, ძალისხმევა შევუქოთ. ამ დროს ხშირად მიმართავენ სხვებს, რადგან სჭირდებათ ვინმეზე დაყრდნობა, ხანდახან სირთულეებზე წუწუნი და მიღწევებით სიამაყეც.

შენარჩუნება

ყველაზე დიდი შეცდომა, რომელიც შეიძლება დაუშვას კლიენტმა მოქმედების ეტაპზე, საკუთარ თავზე ზედმეტი იმედის დამყარებაა. ახალი ჩვევების შეძენა გრძელვადიანი ცვლილებისთვის საკმარისი არ არის. პირადი გამოცდილებითაც ვიცი, როგორი გამაძლიერებელია და, ამავე დროს, თავბრუდამხვევია იმის შეგრძნება, რომ რაღაც, რასაც წლებია ვერ ახერხებდი, უცებ გამოგდის. სინამდვილეში ეს "უცებ" უცებ არ დამდგარა, მის შენარჩუნებას კი იმდენივე ძალისხმევა სჭირდება, რამდენიც მიღწევას. ძალიან მნიშვნელოვანია, ჩვენი ახალშეძენილი ძლიერება "თავში არ აგვივარდეს". შენარჩუნების ეტაპი ნიშნავს იმ გარემოებების ამოცნობას, რომლებიც გვაცდუნებს, გვიბიძგებს, დავუბრუნდეთ პრობლემურ ქცევას. მაგალითად, თუ ნივთიერებების მოხმარებას თავი დავანებეთ, კარგი იქნება, ცოტა ხანს თავი ავარიდოთ ისეთ სიტუაციებს, სადაც ეს ნივთიერება მოიპოვება, თუნდაც ეს სოციალურ დისტანცირებას ნიშნავდეს. ამ დროს მეგობრებთან დროის გატარების ალტერნატიული გზები უნდა დაიგეგმოს. თუ, მაგალითად ტოქსიკური ურთიერთობა დავამთავრეთ, რამდენიმე თვე ყოფილ პარტნიორთან კომუნიკაციისგან თავი უნდა შევკავოთ. უნდა ვეცადოთ, გავმართოთ ჩვენი ცხოვრების სხვა ასპექტები, რათა გარეგანი სტრესი მაქსიმალურად შევამციროთ, რადგან სტრესის დონის აწევა ავტომატურად გვიბიძგებს, ვეძებოთ კომფორტი, ანუ ძველ, პრობლემურ ქცევას დავუბრუნდეთ. ახლობლებს კი ვურჩევდი, ამ ეტაპზე მაქსიმალურად შეუწყონ ხელი ადამიანს, მარტო არ დატოვონ და მასთან ერთად ჩაებან ისეთ აქტივობებში, რომლებიც პრობლემურ ქცევას არ გამოიწვევს. ამ ეტაპზე ხშირად ვამცირებ კლიენტთან შეხვედრების რაოდენობას, თუმცა ვუმეორებ, რომ თუ დასჭირდება, მის გვერდით ვიქნები და მის კუთვნილ დროზე ახალს ჯერ არავის ჩავწერ.

შებრუნება

ამ ეტაპის მიზანი სტატუს კვოს შენარჩუნებაა. ამ დროს ადამიანმა გამუდმებით უნდა შეახსენოს საკუთარ თავს, რამხელა პროგრესი განიცადა, ცხოვრების ახალი წესები შეიმუშაოს და ყოველდღურობა ისე ააწყოს, რომ პრობლემური ქცევის გამოვლენა აღარ დასჭირდეს. ამავე დროს, ადამიანებს გვჩვევია შეცდომის დაშვება, ეს ბუნებრივი და მოსალოდნელია. რამდენიც არ უნდა ვიმუშაოთ და ვიცვალოთ, ცხოვრება ჩვენგან დამოუკიდებლად მიედინება, შესაძლოა, ისე აამოქმედოს ჩვენში ძველი მექანიზმები, ვერც კი შევამჩნიოთ. ამ დროს ხდება ძველი ქცევის შებრუნება, რეგრესი. სწორედ ამ ეტაპის უგულებელყოფამ გამოიწვია ადიქციებთან ბრძოლის წარმატებული პროგრამების უფექტობა – ისინი აღწევდნენ ცვლილებას, მაგრამ ხანგრძლივ პერსპექტივაში ვერ ახერხებდნენ ადამიანის გამოჯანმრთელებას. სტრესის დროს ადამიანი კვლავ უბრუნდებოდა ნივთიერებებს და მთელი ციკლის თავიდან დაწყება უწევდა, რაც ყოველ ჯერზე უფრო და უფრო რთულია, რადგან რწმენა, რომ ამას შეძლებ, ძნელად ბრუნდება.

ამრიგად, უნდა გვახსოვდეს, რომ არავის შეუძლია, 100 პროცენტით შეიცვალოს, რომ ჩვენი პრობლემური ქცევა კი არ ქრება, არამედ სუსტდება, რომ სადღაც გულის სიღრმეში, მიუხედავად თერაპიისა, მედიტირებისა, გაჯანსაღებისა და გამთლიანებისა, მუდამ ვატარებთ ნაწიბურებს და თუ ამ ნაწიბურს რამე შეეხო, შესაძლოა, ხელახლა გაიხსნას და იარად გადაიქცეს.

თუ ამისათვის მზად ვიქნებით, შოკში არ ჩავვარდებით, როდესაც ეს მოხდება. რამდენჯერ გამიგონია ჩემი კლიენტებისაგან: "მეგონა, ეს წლების წინ დავძლიე!" ამიტომ, როდესაც კლიენტთან მუშაობას ვწყვეტ, ყოველთვის ვუმეორებ: "თუ ოდესმე დაგჭირდი, დამირეკე და სამი-ოთხი სესია დავნიშნოთ“. საკუთარ გამოცდილებაზე დაყრდნობითაც ვიცი, რომ რეგრესი თითქმის გარდაუვალია, განსაკუთრებით – ბავშვობის დროინდელი ტრავმების დროს. მაგრამ თუ ამისთვის მზად ვიქნებით და რეგრესიდან გამოსვლის გეგმას წინასწარ შევიმუშავებთ, თუ რესურსებზე დაყრდნობა უკვე ჩვევად გვექნება ქცეული, თუ ცხოვრებას ისე მოვიწყობთ, რომ ასე თუ ისე სიმშვიდეს მოვიპოვებთ, რეგრესის დროს ცვლილების პირველ ეტაპზე კი არ გადაგვისვრის ფსიქიკა, არამედ წინაზე, რაც იმას ნიშნავს, რომ რასაც ადრე 6 თვეს ვანდომებდით, ახლა შესაძლოა 6 კვირაში გავუმკლავდეთ. რომ ტკივილი უწინდებურად ინტენსიურია, მაგრამ გაცილებით მალე გაივლის, რომ მისი დაძლევის გზა უკვე გაკვალულია, უბრალოდ, აქა-იქ სარეველა გაჩნდა; რომ ახალი გზის გაყვანა საჭირო არ არის, არსებული უნდა გავასუფთაოთ. და მთავარი: ეს არ არის ჩვენი მარცხი, ჩვენ არ ვართ სუსტები, ჩვენ არ ჩაგვიყრია წყალში ამდენი შრომა. უბრალოდ შეგვეშალა.

ახლობლებს ამ დროს ვურჩევ, არ შეეშინდეთ, ხელი არ ჩაიქნიონ და დაეხმარონ ადამიანს, დაუბრუნდეს ცვლილების გზას.

სწორედ ამაში მდგომარეობს თერაპიისა და თვითზრუნვის ნებისმიერი სხვა მეთოდის სასწაული: კომფორტული ხდება არა კომფორტის ზონა – კომფორტული ხდება ცვლილება; მუდმივი ხდება არა ტკივილის ატანა, არამედ არამედ სიამოვნება და გაძლიერება.

მაშინ ჩვენ მართლა გაგვიჩნდება ჩვენი ქალაქი და ეს ყოველთვის გვეცოდინება.

რუბრიკას უძღვება ფსიქოთერაპევტი ლიკა ბარაბაძე

გააზიარე: